Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Σχέσεις ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση υπήρχαν σε διάφορους τομείς και επίπεδα από παλιά, πριν από τον Αλέξανδρο. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια, ωστόσο, σημειώθηκε μια ποιοτική διαφορά. Είναι η πρώτη φορά που χώρες της Ανατολής εντάχθηκαν πολιτικά σε μοναρχίες που οι δυναστείες τους ήταν ελληνικής καταγωγής, ενώ τον κύριο κορμό της άρχουσας μειονότητας που διοικούσε τον στρατό και τη γραφειοκρατία τον αποτελούσαν οι Έλληνες, που είτε ως απόμαχοι και μισθοφόροι του στρατού είτε ως έμποροι και τεχνίτες είχαν συγκεντρωθεί στις ελληνιστικές μοναρχίες της Ανατολής. Επιπλέον, για πρώτη φορά παρατηρείται μεγάλη και μακρόχρονη διείσδυση του ελληνικού πολιτισμού σε χώρες της Ανατολής, που απείχαν πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα από τα κέντρα της κλασικής Ελλάδας.

Στην πολύμορφη, πολυεθνική απέραντη έκταση που εκτεινόταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ως το σημερινό Αφγανιστάν στον βορρά και την Ινδία στον νότο, κατά την εποχή της ακμής των ελληνιστικών κρατών, μικρών και μεγάλων, αλλά και μετά την κατάλυσή τους, όταν περιήλθαν τα περισσότερα στους Ρωμαίους, μπορούμε να διακρίνουμε περιοχές δύο κατηγοριών, αν τεθεί ως κριτήριο η γλώσσα. Από τη μια, είναι η ηπειρωτική Ελλάδα (Μακεδονία και νότια Ελλάδα), τα νησιά του Αιγαίου και τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, όπου μοναδικό γλωσσικό όργανο των κατοίκων ήταν η ελληνική γλώσσα, που όπως και τον 5ο αιώνα παρουσίαζε μεγάλη ποικιλία διαλέκτων. Από την άλλη, είναι οι περιοχές όπου η διαδικασία εξελληνισμού των αυτόχθονων κατοίκων που συνέχισαν να μιλούν τη δική τους γλώσσα διήρκεσε όλη την ελληνιστική περίοδο. Σύμφωνα με τα γραπτά κείμενα που προέρχονται από τις περιοχές των δύο αυτών κατηγοριών και έχουν ως σήμερα εκδοθεί, η ελληνιστική κοινή, που εξελίχθηκε από την αττική διάλεκτο με επιδράσεις από άλλες ελληνικές διαλέκτους και άλλες γλώσσες της Ανατολής, συνάντησε αντίσταση στις αλλόγλωσσες περιοχές της δεύτερης κατηγορίας. Αλλά και στις ελληνόγλωσσες περιοχές της πρώτης κατηγορίας η ελληνιστική κοινή δεν καθιερώθηκε παντού με τον ίδιο ρυθμό. Στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου η αντίσταση κατά της ελληνιστικής κοινής οφειλόταν είτε σε προσπάθεια αυτοεπιβεβαίωσης μετά την απώλεια της πολιτικής ανεξαρτησίας είτε σε προσπάθεια επίδειξης πολιτικής δύναμης.

Στις περιοχές της δεύτερης κατηγορίας -δηλαδή στην ανατολική Μεσόγειο και την Ανατολία- υπήρξαν, από τη μια, μέρη όπου η σταδιακή επικράτηση της ελληνιστικής κοινής ήταν τελικά ολοκληρωτική με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί η γλώσσα του αυτόχθονος πληθυσμού· και από την άλλη, μέρη όπου η διγλωσσία χαρακτηρίζει ορισμένα στρώματα του ντόπιου πληθυσμού. H ολοκληρωτική επικράτηση της ελληνιστικής κοινής παρατηρείται σε παραλιακές περιοχές της Ασίας με πολλές ελληνιστικές πόλεις, παλιές και νέες, οι οποίες δέχτηκαν μεγάλο κύμα ελλήνων μεταναστών από τη Μακεδονία και τη λοιπή Ελλάδα και εξελίχτηκαν σε σημαντικά πολιτισμικά και εμπορικά κέντρα αυτής της περιόδου. Έτσι, η σημιτική ντόπια γλώσσα φαίνεται ότι είχε εξαφανιστεί από τις φοινικικές πόλεις της Τύρου και της Σιδώνας. Το ίδιο φαίνεται πως είχε γίνει με την καρική, τη λυδική και άλλες ιθαγενείς γλώσσες της δυτικής Μικράς Ασίας στις ελληνιστικές πόλεις της περιοχής. Αντίθετα, σε περιοχές όπου ο πληθυσμός των ελεύθερων μισθωτών αγροτών στο μεγαλύτερο ποσοστό του δεν ήταν οργανωμένος σε πόλεις, η ντόπια γλώσσα εξακολούθησε να είναι το μοναδικό όργανο επικοινωνίας για τους αυτόχθονες των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, που εξακολούθησαν να ζουν με τον πατροπαράδοτο τρόπο σε χωριά στην ύπαιθρο· διγλωσσία χαρακτήριζε τα μέλη της ντόπιας ανώτερης τάξης, που εκτός από τη γλώσσα του τόπου τους γρήγορα μάθαιναν να χειρίζονται την ελληνιστική κοινή, το γλωσσικό όργανο με το οποίο ήταν δυνατή η επικοινωνία με τους μονάρχες των ελληνιστικών βασιλείων και η διεκπεραίωση των οικονομικών δραστηριοτήτων.

[…]

Στην Αίγυπτο οι ανάγκες λειτουργίας της γραφειοκρατικής διοίκησης, που φρόντιζε για τα συμφέροντα της μακεδονικής δυναστείας των Πτολεμαίων, προβάλλουν ως καθοριστικός παράγοντας για την επικράτηση της ελληνιστικής κοινής και τον εξελληνισμό άλλων εθνοτήτων. Στο σελευκιδικό όμως βασίλειο φαίνεται ότι έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο η τεράστια έκταση και η ανομοιογένεια των λαών του κράτους. Ήταν οι κύριοι λόγοι στους οποίους οφείλεται η ίδρυση πόλεων ακόμα και σε απομακρυσμένες περιοχές, που σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες ήταν έρημες στην εποχή των Aχαιμενιδών.

[…]

Oι νέες πόλεις που θεωρούνταν απαραίτητο στοιχείο για τον έλεγχο των περιζήτητων ή/και προβληματικών περιοχών προσείλκυσαν πολύ κόσμο από διάφορα μέρη και διάφορες τάξεις· όχι μόνο γιατί πρόσφεραν ευκαιρίες για εμπορικές επιτυχίες και εκμετάλλευση ανεκμετάλλευτων ως τότε παραγωγικών πόρων, αλλά και γιατί εξασφάλιζαν πολυπόθητη γη στους μετανάστες, στους οποίους την παραχωρούσαν οι μονάρχες. Ανάμεσα στον ετερόκλητο αυτό πληθυσμό μεταναστών, όσοι κατάγονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα ξεχώριζαν από τους άλλους μετανάστες για δύο λόγους: αφενός ήταν γνώστες της πολεμικής τακτικής της μακεδονικής φάλαγγας, που εξακολούθησαν να εφαρμόζουν οι ελληνιστικοί μονάρχες, και αφετέρου μιλούσαν ελληνικά, που ήταν η γλώσσα της βασιλικής αυλής, της διοίκησης, των δικαστηρίων και του εμπορίου. Tα προσόντα τους αυτά τους αναδείκνυαν σε κυρίαρχη οικονομικοκοινωνική και πολιτική τάξη, η οποία σε σύγκριση με τον πολυπληθέστερο ντόπιο πληθυσμό ήταν μόνο μια μειονότητα, η ελληνομακεδονική. Κατά συνέπεια, λόγοι διατήρησης των οικονομικοκοινωνικών και πολιτικών προνομίων που τους εξασφάλιζαν τα παραπάνω προσόντα, τους έπειθαν να ξεχνούν τις πολλές διαφορές που είχαν λόγω προέλευσης και κοινωνικής τάξης και να επιδιώκουν την επίδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Αυτό επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη ελληνικής συνοικίας στις πόλεις, από την προσαρμογή των θεσμών διοίκησης της ελληνικής πόλης-κράτους στις νέες συνθήκες και από την οργάνωση ειδικών χώρων, όπως το θέατρο, το γυμνάσιο, η βιβλιοθήκη, ως ιδιαίτερων κέντρων της πολιτιστικής τους ζωής. Πολλές ελληνιστικές πόλεις απέκτησαν βιβλιοθήκη, η Αντιόχεια, η Πέργαμος, η Αλεξάνδρεια.