15.7. Από τον προφορικό στον γραπτό λόγο

Δέκα χρόνια δίδασκε στη Ρώμη ο Πλωτίνος. Κόντευε τα πενήντα, αλλά δεν έλεγε να γράψει ούτε γραμμή. Κρατώντας μια στάση πλατωνική, κατά το παράδειγμα του δικού του δασκάλου, του Αμμωνίου, περιφρονούσε τη γραπτή έκφραση και εμπιστευόταν την προσωπική συνομιλία και συναναστροφή.

Θα έμενε κι αυτός στην ιστορία της φιλοσοφίας ως ένας πρωτότυπος δάσκαλος που άσκησε σημαντική επιρροή αλλά δεν φρόντισε να καταγράψει τη σκέψη του. Χρειάστηκε να τον πιέσουν οι μαθητές του, για να πειστεί και να αρχίσει το 253/4 μ.Χ. να συγγράφει. Μέσα σε δεκαέξι χρόνια, ως τον θάνατό του, έγραψε πενηντατέσσερις πραγματείες έκτασης από λίγες έως μερικές δεκάδες σελίδες.

Οι πραγματείες παίρνουν αφορμή από προβλήματα που ασφαλώς θα συζητούσε ο Πλωτίνος και πιθανώς προέρχονται από το υλικό των σχετικών μαθημάτων του. Η σκέψη του για κάθε θέμα ήταν ολοκληρωμένη στο μυαλό του και στη συνέχεια τη μετέφερε στο γραπτό. Έγραφε και μετά δεν τα διάβαζε, ούτε πρόσεχε την καλλιγραφία ή την ορθογραφία· μόνο το νόημα.

Κάθε πραγματεία ανέλυε σε συνεχή λόγο κάποια έννοια θεμελιώδη για την πλωτινική σκέψη ή κάποιο φιλοσοφικό ζήτημα. Περιοχές της φιλοσοφίας όπως η πολιτική απουσιάζουν, ενώ σχολιάζονται θέματα από τη λογική, τη φυσική και την αισθητική. Προτεραιότητα έχουν η οντολογία, η ψυχολογία και η ηθική: οι αρετές, η ευδαιμονία, η ειμαρμένη και η πρόνοια, το κακό, η ύλη, οι υποστάσεις, το ωραίο (νοητό και αισθητό), η ψυχή (η ουσία της, η αθανασία της, η σχέση της με το σώμα), οι ιδέες, ο νους, το ον, η διαλεκτική, ο έρωτας, το Αγαθό ή Εν.

Παρά το ακατέργαστο ύφος τους, την πυκνή επιχειρηματολογία τους, τις έμμεσες αναφορές στις απόψεις παλαιότερων φιλοσόφων, τα κείμενα του Πλωτίνου μπορούν να ενταχθούν στη σειρά των βιβλίων της μετα-αριστοτελικής φιλοσοφίας που έχουν σκοπό να αποτελέσουν εγχειρίδια που καθοδηγούν τον αναγνώστη στον φιλόσοφο βίο. Πώς αλλιώς θα ήταν για κάποιον που θεωρεί τη φιλοσοφία όχι αυτοσκοπό αλλά μέσο για την επίτευξη του σκοπού του βίου;

Τα γραπτά του Πλωτίνου κυκλοφορούσαν σε περιορισμένο αριθμό αντιγράφων και στον στενό κύκλο των γνωστών. Αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Πορφύριος έγραψε το 300 μ.Χ. τον πολύτιμο Πλωτίνου Βίο και τον πρόταξε στη συνολική έκδοση του έργου του Πλωτίνου που έκανε. Του έδωσε τον τίτλο Εννεάδες, δηλαδή έξι ενότητες με ενιαία θεματική και καθεμία με εννέα πραγματείες. Και ο Πλωτίνος, που τόσο δίστασε να γράψει, είχε την τύχη το έργο του να είναι το μοναδικό που σώθηκε ακέραιο από την εποχή του Πλάτωνα!