2. Ο Αναξίμανδρος και η γέννηση της φιλοσοφίας

Ο Αναξίμανδρος ήταν κι αυτός Μιλήσιος, λίγο νεότερος από τον Θαλή. Λέγεται ότι ήταν φίλος, σύντροφος ή και μαθητής του Θαλή - αν και είναι μάλλον υπερβολικό να μιλούμε για σχέση συστηματικής μαθητείας ανάμεσα σε φιλοσόφους σε μια τόσο πρώιμη εποχή. Οι δύο άνδρες λοιπόν, ως συμπολίτες και σύγχρονοι, θα γνωρίζονταν, και το πιο πιθανό είναι ο πρεσβύτερος Θαλής να λειτούργησε ως πρότυπο για τον νεότερο Αναξίμανδρο. Στην επίδραση του Θαλή ίσως θα πρέπει να χρεωθεί η συστηματική ενασχόληση του Αναξίμανδρου με τα αστρονομικά και τα μετεωρολογικά φαινόμενα. Κοινό είναι το ενδιαφέρον τους για τα αξιοπερίεργα γεγονότα του φυσικού κόσμου, η τάση για επιτόπια παρατήρηση, η αποδέσμευση από τον μυθολογικό τρόπο σκέψης. Ο Αναξίμανδρος όμως προχώρησε πολύ περισσότερο. Στο έργο του μπορεί να διακρίνει κανείς μια σφαιρική σύλληψη της φυσικής πραγματικότητας, μια σύλληψη καθαρά φυσιοκρατική, η οποία καθόρισε την εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης.

Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή του Αναξίμανδρου. Φαίνεται ότι οι μεταγενέστεροι θεώρησαν πιο σημαντικό να διασώσουν στοιχεία για τη σκέψη του παρά για την προσωπικότητά του - το αντίθετο δηλαδή από ό,τι συνέβη με τον Θαλή. Από όσα λοιπόν γνωρίζουμε, γεννήθηκε από έλληνες γονείς γύρω στο 610 π.Χ. στη Μίλητο, όπου έζησε και όλη του τη ζωή. Δεν φαίνεται να είχε ιδιαίτερη ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα της πατρίδας του, εκτός από τη συμμετοχή του στην ίδρυση μιας νέας αποικίας. Ούτε ακολούθησε την τάση της εποχής του για εξωτικά ταξίδια, μολονότι είναι εξοικειωμένος με τις επιστημονικές επιτεύξεις των ανατολικών πολιτισμών. Το πιο μακρινό ταξίδι του ήταν στη Σπάρτη, όπου λέγεται ότι εγκατέστησε κάποια μορφή ηλιακού ρολογιού. Οι φυσικές του θεωρήσεις είχαν συγκεντρωθεί αρκετά νωρίς σε ένα σύγγραμμα, αφού, όπως θα δούμε, έχει διασωθεί ένα απόσπασμα του έργου του, μια αυθεντική δηλαδή φράση του Αναξίμανδρου. Το σύγγραμμα αυτό, που ήταν διατυπωμένο σε πεζό λόγο, δεν αποκλείεται να γράφηκε από τον ίδιο, αν και το πιο πιθανό είναι να αποτελεί πιστή καταγραφή των απόψεών του από κάποιους μεταγενέστερους. Ως μαθητής του αναφέρεται ο κατά 25 χρόνια νεότερος Αναξιμένης, ίσως γιατί είναι ολοφάνερη η συνάφεια των θεωριών τους.

Ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος που σχεδίασε έναν χάρτη της οικουμένης. Λίγο αργότερα τον ακολούθησε στη σχεδίαση των χαρτών ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, ο πρώτος ιστορικός και γεωγράφος της αρχαιότητας. Οι χάρτες πάντως του Αναξίμανδρου και του Εκαταίου δεν θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ακριβείς, αν κρίνουμε από την αντίδραση του Ηροδότου: «Γελώ όταν βλέπω τους χάρτες της Γης, που πολλοί ως τώρα έχουν σχεδιάσει χωρίς μυαλό· σχεδιάζουν τον Ωκεανό να κυλά γύρω από τη Γη, τη Γη κυκλική σαν να βγήκε από τόρνο, και κάνουν την Ασία ίση με την Ευρώπη» (Ιστορίαι 4.36). Ωστόσο, πριν βιαστούμε να συμφωνήσουμε με τον Ηρόδοτο, καλό θα ήταν να επανέλθουμε στον χάρτη του Αναξίμανδρου.

2.1. Η γέννηση του κόσμου

Στο επίκεντρο της σκέψης του Αναξίμανδρου είναι η κοσμογονική αναζήτηση. Η διδασκαλία του Θαλή για τον πρωταρχικό ρόλο του νερού θα πρέπει να δημιούργησε ένα πρότυπο το οποίο ακολούθησαν οι άμεσοι επίγονοί του. Ενώ όμως ο Θαλής, όπως είδαμε, διατύπωσε κάποιες νύξεις μόνο για την προτεραιότητα του υγρού στοιχείου, στον Αναξίμανδρο βρίσκουμε μια πλήρως ανεπτυγμένη κοσμολογία, που αρχίζει από τη γέννηση του Κόσμου και φτάνει ως την εμφάνιση των ζωντανών οργανισμών και του ανθρώπου. Ο σημερινός αναγνώστης είναι φυσικό να εντυπωσιάζεται από την πρωτοτυπία και από τα προδρομικά στοιχεία της αναξιμάνδρειας κοσμολογίας, ίσως όμως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της να είναι η τάση για πληρότητα. Ο Αναξίμανδρος αισθάνεται την ανάγκη να εξηγήσει κάθε πλευρά του σύμπαντος που μας περιβάλλει, να δώσει μια συστηματική γενεαλογία του φυσικού κόσμου. Στην προσπάθειά του αυτή θα αξιοποιήσει τις προγενέστερες απόψεις αλλά και ένα πλήθος εμπειρικών παρατηρήσεων, τις οποίες θα πρέπει να συνέλεξε μόνος του. Όταν ωστόσο τα εμπειρικά δεδομένα είναι ανεπαρκή (πράγμα απολύτως φυσικό για ένα τόσο πρώιμο στάδιο σκέψης), δεν διστάζει να διατυπώνει τολμηρές θεωρήσεις, καθώς πρώτιστο μέλημά του είναι να φτάσει σε μια συνολική περιγραφή της φυσικής πραγματικότητας.

Ο κόσμος λοιπόν προήλθε, κατά τον Αναξίμανδρο, από ένα πρωταρχικό υλικό, αιώνιο και άφθαρτο, που αποκαλείται «άπειρο». Από το άπειρο αποχωρίστηκαν οι δύο βασικές αντίθετες δυνάμεις, του θερμού και του ψυχρού. Το θερμό πήρε τη μορφή πύρινης σφαίρας, και το ψυχρό τη μορφή νεφελώδους αέρα. Η πύρινη σφαίρα τύλιξε τον νεφελώδη αέρα, και στο εσωτερικό του συμπυκνώθηκε η Γη. Στη συνέχεια η πύρινη σφαίρα εξερράγη, εκτινάχθηκαν δακτύλιοι φωτιάς και αέρα και έτσι σχηματίστηκαν ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα. Η ακίνητη Γη καταλαμβάνει το κέντρο του σύμπαντος, που θα πρέπει να το φανταστούμε κλειστό και ίσως σφαιρικό, και γύρω από τη Γη κινούνται οι δακτύλιοι των ουρανίων σωμάτων, με τον Ήλιο να τοποθετείται στην πιο απομακρυσμένη από τη Γη θέση και τα άστρα στην πιο κοντινή. Ένας κοσμικός άνεμος είναι υπεύθυνος για τα κύρια μετεωρολογικά φαινόμενα. Προκαλεί τη βροντή και την αστραπή, την κίνηση των νεφών, ίσως και των άστρων, τη συμπύκνωση των υδρατμών η οποία καταλήγει στη βροχή.

Η αρχική κατάσταση της Γης ήταν υγρή. Ο Ήλιος με τη θερμότητά του προκαλεί τη βαθμιαία αποξήρανση της επιφάνειας της Γης, με τον περιορισμό του υγρού στοιχείου στη θάλασσα, ενώ δημιουργεί και ευνοϊκές συνθήκες για τη γέννηση της ζωής. Η ζωή, κατά τον Αναξίμανδρο, ξεκίνησε από τη θάλασσα. «Τα πρώτα ζώα γεννήθηκαν στο υγρό στοιχείο και είχαν αρχικά αγκαθωτό κέλυφος· καθώς μεγάλωναν, έβγαιναν στην ξηρά, έσπαζε το κέλυφός τους και ζούσαν με έναν διαφορετικό τρόπο» (Αέτιος 5.19.4). Ο άνθρωπος προήλθε από άλλο ζωικό είδος, μάλλον από τα ψάρια, αφού, «καθώς χρειάζεται μακροχρόνια μητρική φροντίδα, θα ήταν αδύνατο να επιβιώσει αν αυτή [η ανθρώπινη] ήταν η αρχική του μορφή» (Ψευδοπλούταρχος, Στρωματείς 2). Έτσι λοιπόν ενηλικιώθηκε μέσα σε ιχθυόμορφα πλάσματα και βγήκε από αυτά όταν πια ήταν ικανός να συντηρήσει τον εαυτό του.

Η συνοπτική αυτή περιγραφή δείχνει πρώτα απ᾽ όλα πόσο μακριά από τη μυθολογική σκέψη είναι η κοσμολογία του Αναξίμανδρου. Ο Αναξίμανδρος σε μεγάλο βαθμό στηρίζεται σε έναν σωστό συνδυασμό εμπειρικής παρατήρησης και λογικού συλλογισμού. Από την παρατήρηση ότι ο άνθρωπος χρειάζεται αισθητά μεγαλύτερη φροντίδα από τα άλλα ζώα για να γίνει ικανός προς επιβίωση, φτάνει στο εύλογο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος προήλθε από άλλο ζωικό είδος. Η επιλογή τώρα της χρονικής προτεραιότητας των ψαριών θα πρέπει να ξεκίνησε από την κοινή διαπίστωση ότι το υγρό στοιχείο ευνοεί την ανάπτυξη της ζωής. Αυτή ωστόσο η γραμμή της σκέψης δεν μπορεί να καλύψει και τομείς της κοσμολογίας όπου δεν είναι δυνατόν να έχει κανείς εμπειρικές παρατηρήσεις. Για παράδειγμα, τι μπορεί να παρατηρήσει κανείς για την υφή και την προέλευση των άστρων; Ίσως είναι εύλογο να αποδώσει κανείς στα άστρα πύρινη φύση, αφού είναι πηγές φωτός και, στην περίπτωση του Ήλιου, θερμότητας. Για τη γέννησή τους όμως και την απόστασή τους από τη Γη, η εμπειρία ελάχιστα μας βοηθά. Εδώ ακριβώς έρχεται η τολμηρή φαντασία του Αναξίμανδρου να καλύψει κάθε κενό. Και καταρχήν στην επιλογή του μυστηριώδους «απείρου».