12.4. Γνωριμία με τον ρωμαϊκό στωικισμό

Μύρης στον Λεύκιο. Εὐ πράττειν.

Σ᾽ ευχαριστώ που μου γράφεις τόσο συχνά, γιατί έτσι μου φανερώνεις τον πραγματικό σου εαυτό, μ᾽ αυτό τον μοναδικό τρόπο που ξέρεις. Δεν υπάρχει περίπτωση να λάβω γράμμα σου και να μη νιώσω αμέσως ότι είμαστε μαζί. Αν οι εικόνες των απόντων φίλων μας μάς ευχαριστούν, παρόλο που απλώς φρεσκάρουν τη μνήμη και ανακουφίζουν την επιθυμία με μια παρηγοριά ψεύτικη και κενή, πόσο πιο ευχάριστα είναι τα γράμματα, που μας φέρνουν ίχνη πραγματικά, σημάδια αληθινά των απόντων φίλων! Γιατί αυτό που είναι τόσο γλυκό όταν είμαστε πρόσωπο με πρόσωπο, δίνεται με το αποτύπωμα του χεριού του φίλου πάνω στο γράμμα.

Φίλε μου αγαπημένε, τα λόγια αυτά δεν είναι δικά μου (όσο κι αν ασκούμαι στη γραφή, το ύφος δεν βελτιώνεται ούτε εύκολα ούτε γρήγορα), όμως εκφράζουν ακριβώς αυτά που νιώθω. Τα βρήκα σε μια επιστολή του Σενέκα, ενός παλιού φιλοσόφου που τον εκτιμούν πολύ εδώ στη Ρώμη. Τα λατινικά μου δεν είναι τόσο καλά, ώστε να τον διαβάζω άνετα. Θυμάμαι που με πείραζες στο σχολείο, όταν μάθαινα από στήθους τις συζυγίες και τα γερούνδια: «Νομίζεις ότι θα σου χρειαστούν; Μήπως θα γίνεις κρατικός υπάλληλος ή θα ζήσεις στη Ρώμη;» Τελικά, τα έμαθα μόνο για το σχολείο, και να που τώρα μου χρειάζονται… Τη μετάφρασή μου μην την κρίνεις αυστηρά λοιπόν.

Τώρα, η αλήθεια είναι ότι δεν έχω πολυκαταλάβει γιατί εκτιμούν τόσο τον Σενέκα· σίγουρα όχι για το ύφος του: είναι πολύ κοφτό και βαρυφορτωμένο. Δεν λέει και κάτι καινούργιο - αν και λέει πάρα πολλά. Έγραψε ως και τραγωδίες: αλλά γιατί να διαβάσω τον δικό του Οιδίποδα κι όχι του Σοφοκλή, ή τη δική του Μήδεια κι όχι του Ευριπίδη; Οι φιλόλογοι ας βρουν, τώρα ή κάποτε, ομοιότητες και διαφορές.

Εμάς μας ενδιαφέρει η φιλοσοφία, κι ο Σενέκας είναι μάλλον από τους λίγους Ρωμαίους που είπαν έστω κάτι στη φιλοσοφία. Προσωπικά, προτιμώ τον Κικέρωνα - επειδή ίσως καταγράφει πολλές απόψεις ελλήνων φιλοσόφων. Από τον Σενέκα κάπως με τράβηξε μια πραγματεία του Για τη θεία πρόνοια(μου θύμισε την ομότιτλη του Παναίτιου) και δύο παρηγορητικοί λόγοι του σε ανθρώπους που έχασαν κάποιον δικό τους. Αφήνω στην άκρη τις επιστολές του στον Λουκίλιο, που είναι πολλές και τις διαβάζω αυτές τις ημέρες.

Η λογική και η μεταφυσική λείπουν ολότελα, και για τα ζητήματα της φυσικής έχει αφιερώσει ένα έργο, που διαβάζεται ακόμη πολύ. Το βάρος πέφτει στην ηθική, κάτι αναμενόμενο από έναν νεότερο στωικό. Μην περιμένεις όμως τίποτε ανώτερο από τα τετριμμένα μιας πρακτικής φιλοσοφίας: τίποτε δεν μπορεί να βλάψει τον σοφό, όπως γενικότερα κανένα κακό δεν μπορεί να προσβάλει τον καλό άνθρωπο. Αυτό που μας φαίνεται δυστυχία, στην πραγματικότητα είναι δοκιμασία για τον άνθρωπο. Όλο συμβουλές για να συγκρατούμε τον θυμό μας και οδηγίες για μια ευτυχισμένη ζωή, όπως τη θέλει η Στοά.

Στους «παραμυθητικούς» λόγους του θα μείνω λίγο, γιατί εκεί φαίνεται όλη η προσπάθεια της φιλοσοφίας να θεραπεύσει τον άνθρωπο από κάθε λογής δεινά, από τα συναισθήματα που του γεννούν δυστυχίες, όπως ο θάνατος, η αρρώστια, η φτώχια, η εξορία, τα γηρατειά.

Ο Σενέκας δεν είναι ο πρώτος που βλέπει τη φιλοσοφία σαν «οδηγό της ψυχής» και τον φιλόσοφο σαν καθοδηγητή των μαθητών του, που τους διδάσκει πώς να ζουν σωστά και όχι πώς να μιλούν όμορφα. Έχει πίσω του (και ίσως μπροστά του, πάνω στο γραφείο του) μια σειρά από ανάλογα κείμενα «παραμυθίας»: Κικέρωνα, Παναίτιο, Ποσειδώνιο, που τους επαναλαμβάνουν ο Επίκτητος, ο Πλούταρχος και άλλοι. Ο Σενέκας συγκεντρώνει και συστηματοποιεί τα παλαιότερα επιχειρήματα και χρησιμοποιεί μια γλώσσα όχι αυστηρά φιλοσοφική. Κύριος σκοπός του δεν είναι να πείσει τον συνήθως καχύποπτο αναγνώστη, αλλά να παρηγορήσει αυτόν που υποφέρει.

Μια και σου μίλησα για τον Σενέκα, θα είναι αδικία να παραλείψω τον παλαιότερο και πολύ πιο σημαντικό Κικέρωνα· του πρέπει όμως ολόκληρη επιστολή.

Είθε οι θεοί να σου δίνουν ευημερία όλο τον χρόνο.