11.7. Όλα έπρεπε να ᾽ρθουν καθώς ήρθαν: ελευθερία και αναγκαιότητα

Η φυσική θεωρία έδειξε ότι τα πάντα γίνονται σύμφωνα με μια «δύναμη που ζωογονεί την παγκόσμια συμπάθεια, που κάνει όλα τα πράγματα να βρίσκονται σε αλληλοπάθεια, ενωμένα σφιχτά το ένα με το άλλο με μια αμοιβαία φιλία». Αυτή η δύναμη ονομάζεται εἱμαρμένη και είναι συνώνυμη με τη φύση και την πρόνοια. Είναι ο λόγος σύμφωνα με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος. Δεν είναι μια απρόβλεπτη ή παράλογη μοίρα, αλλά η τάξη του κόσμου που δεν μπορεί να παραβιαστεί.

Τα πράγματα, λοιπόν, συμβαίνουν αναγκαστικά όπως συμβαίνουν. Αν όμως η ζωή του κόσμου (και του ανθρώπου, που αποτελεί μέρος του) είναι προκαθορισμένη, ποια περιθώρια επιλογών έχουμε; Είμαστε ελεύθεροι σε κάτι; Υπάρχει κάτι που εξαρτάται αποκλειστικά από εμάς; Ή το μόνο που μας μένει, εφόσον δεν μπορούμε να αντιδράσουμε, είναι να υποταχθούμε στην ειμαρμένη;

Η μοίρα καθοδηγεί όποιον την αποδέχεται, σέρνει όποιον της αντιστέκεται.

Ο Χρύσιππος προσπάθησε να συμβιβάσει την αυστηρή αντίληψη, ότι όλα γίνονται κατ᾽ ανάγκην, με κάποια σχετική ανθρώπινη αυτονομία. Θέλησε να διαφυλάξει τη δυνατότητα του ανθρώπου να επηρεάζει τη ζωή του και το μέλλον. Αν όλα είναι καθορισμένα να γίνουν, τότε ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος σε αυτά που κάνει αλλά ούτε και σε αυτά που θέλει.

Ένας τέτοιος άνθρωπος, όμως, δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, άρα δεν μπορεί να του αποδοθεί έπαινος ούτε, κυρίως, να του καταλογιστεί τιμωρία. Με μια παρόμοια σκέψη προσπάθησε να ξεφύγει από τον Ζήνωνα ένας δούλος που τον μαστίγωναν επειδή είχε κλέψει: «Ήταν γραφτό μου να κλέψω,» διαμαρτυρήθηκε. «Ήταν γραφτό σου και να μαστιγωθείς,» απάντησε ο Ζήνων, για να δείξει ότι κανείς δεν απαλλάσσεται από την ηθική ευθύνη των πράξεών του.

Για να προσαρμοστεί ο άνθρωπος στην ειμαρμένη, πρέπει να τη γνωρίσει· και τότε μπορεί να την ακολουθήσει. Αυτή είναι η μόνη ελευθερία που έχει ο άνθρωπος και μπορεί να κατακτήσει μόνον ο σοφός: να πράττει με τη θέλησή του αυτό που προκαθορίζει η θεία πρόνοια για το καλό του κόσμου.

Ἄγου δέ μ᾽, ὦ Ζεῦ, καὶ σύ γ᾽ ἡ πεπρωμένη,

ὅποι ποθ᾽ ὑμῖν εἰμὶ διατεταγμένος,

ὡς ἕψομαί γ᾽ ἄοκνος· ἢν δὲ μὴ θέλω

κακός γενόμενος, οὐδέν ἧττονἕψομαι.

Οδήγησέ με, Δία, κι εσύ πεπρωμένο,

εκεί όπου από καιρό με έχετε προορίσει.

Γιατί θ᾽ ακολουθήσω αγόγγυστα·

κι αν ακόμη δεν θελήσω, και γίνω κακός,

έτσι κι αλλιώς θα ακολουθήσω.

Κλεάνθης, απόσπ. 2

Πάντως, οι απόψεις των πρώτων Στωικών άφηναν στον άνθρωπο την αίσθηση μιας ελευθερίας ανάπηρης και μιας άδικης εἱμαρμένης, που ενώ καθορίζει τα πάντα, τον καθιστά υπεύθυνο. Θα έπρεπε να έρθει μερικούς αιώνες αργότερα ένας δούλος, ο στωικός Επίκτητος, για να μιλήσει πιο πειστικά για την ελευθερία.