• α) Πέρασμα, διάβαση, διέλευση:
  • (Κυπρ. ερωτ. 154¹³)·
  • της θάλασσας το διάβα (Φαλιέρ., Θρ. 218)·
  • να ίδω διάβαν της κόρης (Λίβ. Sc. 1064)·
• β) δίοδος:
  • τα διάβατα όλα έπιασεν, τες στράτες και κλεισούρες (Χρον. Μορ. H 8347).

• Η λ. και ως τοπων.:
  • (Μαχ. 420¹²).

[<προστ. διάβα του διαβαίνω. Ο πληθ. διάβατα στο Du Cange. Η λ. στο Meursius και σήμ.]

• I. Ενεργ.
  • 1)
    • α) Διαβάζω:
      • Ο γενεράλες τες γραφές πιάνει και τες διαβάζει (Τζάνε, Κρ. πόλ. 514¹⁵)·
      • (μεταφ.):
        • Η Αρετούσα εδιάβασε στα μάτια του ό,τι χώνει (Ερωτόκρ. Β´ 2293)·
    • β) φρ. διαβάζω διδασκαλία = διδάσκομαι:
      • (Μαχ. 642¹)·
    • γ) μελετώ, σπουδάζω:
      • έπεσε εις την φιλοσοφίαν και εδιάβαζε (Χρον. σουλτ. 142³²).
  • 2)
    • α) Ψάλλω:
      • Διαβάζουσι (ενν. οι παπάδες) και λειτουργού (Διήγ. ωραιότ. 223)·
    • β) (προκ. για νεκρό) διαβάζω, ψάλλω τη νεκρώσιμη ακολουθία:
      • (Χρον. σουλτ. 28²).
  • 3)
    • α) (Προκ. για τόπο) περνώ:
      • Τα ορεινά τα δύσκολα διαβάζεις τα ως βρούλον (Λόγ. παρηγ. L 259)·
    • β) περνώ κάπ. από ένα μέρος σε άλλο:
      • (Χρον. Μορ. H 5046)·
      • διά να με πάρουν την αυγήν, να με διαβάσουν αποκεί (Ch. pop. 270)·
    • γ) περνώ από το λαιμό μου, καταπίνω:
      • το νερό που πα να πιω δεν ημπορώ διαβάσειν (Περί ξεν. 243).
  • 4)
    • α) Οδηγώ, μεταφέρω κάπ. ή κ.:
      • να μη διαβάσουν γέννημα ποσώς εις την Γλαρέντζαν (Χρον. Τόκκων 3617)·
    • β) (προκ. για πράγμα) φέρνω:
      • εκόψανε το κεφάλι του … και το διαβάσανε του σουλτάν Μουράτη (Χρον. σουλτ. 73²¹).
  • 5)
    • α) (Προκ. για χρόνο) περνώ:
      • (Κυπρ. ερωτ. 103¹⁵)·
      • με χόρτον και νερόν διαβάζω την ζωήν μου (Χούμνου, Κοσμογ. 815)·
    • β) (αμτβ.) περνώ τον καιρό μου:
      • Το καλοκαίρι εδιάβαζεν εις την πόλιν Γιαννίνων (Χρον. Τόκκων 3315).
  • 6) Νιώθω, αισθάνομαι, δοκιμάζω:
    • (Μαχ. 74⁷)·
    • η ρήγαινα εδιάβασεν μέγαν φόβον (Βουστρ. 310⁴).
  • 7) Υφίσταμαι, υποβάλλομαι (σε κ.):
    • αν θελήσει να διαβάσει καμμίαν κρίσιν (Ασσίζ. 206²³).
  • 8) Υποφέρω:
    • όσα διαβάζει δεν νιώθει ο θλιμμένος (Κυπρ. ερωτ. 20⁸).
  • 9) Δίνω, προσφέρω:
    • πολλά χαρίσματα του εδιαβάσανε (Χρον. σουλτ. 97³⁵).
  • 10)
    • α) Δίνω διέξοδο (σε κ.):
      • εκεί τον θυμόν σου να διαβάσεις (Ιατροσ. 18¹⁷)·
    • β) (προκ. για δίψα) σβήνω:
      • να πιει εκ το νερόν, την δίψαν να διαβάσει (Χούμνου, Κοσμογ. 1235).
  • 11) Αποβάλλω (ως περίττωμα):
    • ο σπανός … κακά πολλά εδιέβασεν πρασινοκόκκινα (Σπανός A 351).
  • 12) (Προκ. για κόπο) καταβάλλω:
    • εθέλαν διαβάσειν μέγαν κόπον να το σύρουν (Μαχ. 32²⁶).
  • 13) (Προκ. για αγγαρεία) κάνω, εκτελώ:
    • δεν υποτάσσουνταν ουδέ του καστελλάνου, … ουδέ αγγάριον εδιαβάζαν (Μαχ. 430²).
  • 14) Κάνω κάπ. να χάνει τον καιρό του με λόγια, απασχολώ:
    • Με λόγια μάς εδιάβαζεν, την ρόγαν μας απήρεν (Χρον. Μορ. H 5281).
  • 15) Δεν κάνω κ. μέσα στις νόμιμες προθεσμίες:
    • εδιάβασεν καιρόν νόμου (Ασσίζ. 259¹³).
  • 16) Φρ. τα διαβάζω = ελέγχω:
    • Ας δω είντα θέλει ο φαφλατάς, μήμπα μου τα διαβάσει (Στάθ. Α´ 170).
  • 17) Διαπερνώ:
    • εσκοτώσαν τους και τους ομπρός εδιαβάσαν τους εις το σπαθίν (Μαχ. 664¹²).
• II. Μέσ.
  • 1) (Προκ. για χρόνο) περνώ:
    • (Φαλλίδ. 70).
  • 2) Φεύγω, πηγαίνω:
    • δεν τους έσωσαν, γιατ’ ήσαν διαβασμένοι (Κορων., Μπούας 130).

• Η μτχ. ενεστ. διαβαζόμενες (ενν. μέρες) ως ουσ. = οι περασμένες μέρες:
  • Μια εκ τες διαβαζόμενες επήγεν να γυρέψει (Χούμνου, Κοσμογ. 251).
• Η μτχ. παρκ. τα διαβασμένα ως ουσ. = τα περασμένα:
  • Εγώ δεν λέγω, δεν λαλώ ’ς τούτα τα διαβασμένα (Ch. pop. 489).

[<διαβιβάζω. Η λ. το 10. αι. (LBG) και σήμ.]

• Α´ Μτβ.
  • 1)
    • α) Περνώ κ.:
      • ύστερον ηθέλησεν τειχιόν να διάβει πάλιν (Αχέλ. 2122)·
      • (μεταφ.):
        • πότε τον πύργον της ζωής να εδιάβηκες, καρδία …; (Λίβ. N 1253)·
      • φρ. διαβαίνει η βουλή κάπ. να κάνει κ. = περνά από το μυαλό κάπ. να κάνει κ.:
        • (Πικατ. 415)·
    • β) προσπερνώ:
      • την καλήν την νιαν διαβαίνω, χαιρετώ την (Ch. pop. 227).
  • 2) (Προκ. για χρόνο) περνώ:
    • άτεκνοι εδιάβησαν τους χρόνους (Ιμπ. 42).
  • 3)
    • α) Διατρέχω:
      • (Λίβ. Esc. 3992)·
      • εδιάβηκα χώρας των Αιθιόπων (Διγ. Esc. 545)·
    • β) περπατώ, βαδίζω:
      • την στράταν εδιέβαινα θλιμμένος (Λίβ. P 2615).
  • 4) Φρ.
    • α) διαβαίνω εις την στράτα, την οδόν = φεύγω:
      • (Πεντ. Αρ. XXIV 25), (Χρον. Μορ. H 1567)·
    • β) διάβαινε την στράτα σου = φύγε, εξαφανίσου:
      • (Γεωργηλ., Βελ. Λ 731)·
    • γ) διαβαίνω την στράταν = (προκ. για πλοίο) ταξιδεύω:
      • (Ιμπ. (Legr.) 746).
  • 5) Αντιπαρέρχομαι, παραλείπω κ.:
    • Ημπόρουν διά την φυλακήν να γράψω ακόμη και άλλα, αμή … διαβαίνω και περνώ τα (Σαχλ., Αφήγ. 485).
  • 6) Παραβαίνω:
    • από την μισητείαν διαβαίννουν την εντολήν του Θεού (Μαχ. 254¹³).
  • 7)
    • α) Ξεπερνώ, υπερβαίνω κάπ. ή κ.:
      • αγάπη οπού αγάπαν τον σιρ Τιπάτ ήτον τόσον πολλά, ότι εδιάβαιννεν όλες τες αγάπες (Μαχ. 568³⁷)·
    • β) (προκ. για νόμισμα) ξεπερνώ, υπερβαίνω:
      • ό,τι έκλεψεν ουδέν διαβαίννει έναν μάρκον ασήμιν (Ασσίζ. 231¹⁶).
  • 8) Υφίσταμαι:
    • άφωνοι, δίχως ομιλιάν διαβαίνουν το μαγκούριν (Ψευδο-Γεωργηλ., Άλ. Κων/π. 207).
• Β´ Αμτβ.
  • 1) Περνώ:
    • σπαχήδες και γιανίτσαροι αμέτρητοι διαβήκαν (Τζάνε, Κρ. πόλ. 272³⁰).
  • 2)
    • α) (Προκ. για χρόνο, εποχή, κλπ.) περνώ:
      • (Φορτουν. Ιντ. δ´ 87), (Σκλάβ. 119)·
    • β) περνώ τον καιρό μου, ζω:
      • Γροίκα καλά τά λέγουσιν, διάβαινε με αγάπην (Σπαν. O 104· Προδρ. IV 590).
  • 3)
    • α) (Προκ. για έδεσμα) προσφέρομαι:
      • Πρώτον διαβαίνει το εκζεστόν (Προδρ. IV 172)·
    • β) (προκ. για φαγητό) περνώ (από το λάρυγγα):
      • εις τον λαιμόν του δράκοντος έσωθεν να διαβαίνει (Λόγ. παρηγ. O 543).
  • 4) Πηγαίνω:
    • (Ερωφ. Πρόλ. 70)·
    • Εκεί ομπροστά σταμάτησε και μη διαβείς παρέκει (Σουμμ., Παστ. φίδ. Ε´ [944])·
    • (προκ. να δηλωθεί ευχή ή κατάρα):
      • Διαβάτε ουν και σεις μ’ αυτόν εις την καλήν την ώραν (Κορων., Μπούας 24)·
      • έφυγεν και εδιάβηκεν εις την Θεού κατάραν (Χρον. Μορ. H 3931)·
    • (μεταφ.):
      • του νου μου κι όπου να διαβεί ’κλουθά του (Κυπρ. ερωτ. 25¹⁰)·
    • φρ. διαβαίνω εις το καλό = καταστρέφομαι, χάνομαι:
      • (Διήγ. ωραιότ. 530).
  • 5)
    • α) Φεύγω:
      • πρώτα να λάβω θάνατον … παρά να διάβω απεδώ (Χρον. Μορ. H 8397)·
      • (μεταφ.):
        • οι ψυχές εδιάβησαν με τόσην ψαλμωδίαν (Αχέλ. 1112)·
    • β) φρ. διαβαίνω απομπρός κάπ., βλ. απεμπρός Φρ. 1·
    • γ) (προκ. για πλοίο) αποπλέω:
      • (Τρωικά 533²¹)·
    • δ) επιβιβάζομαι (σε πλοίο):
      • εις αυτό (ενν. το καράβι) εδιέβηκεν (Χρον. Μορ. H 1304).
  • 6)
    • α) Πεθαίνω, σκοτώνομαι:
      • (Μαχ. 478¹⁹)·
      • πολύς λαός εδιάβηκε με τον πικρόν τον φόνον (Αχέλ. 444)·
    • β) φρ. διαβαίνει η ζωή κάπ. = πεθαίνει κάπ.:
      • (Αλεξ. 1393)·
    • γ) φρ. διαβαίνω από σπαθί = σφάζομαι:
      • (Αγν., Ποιήμ. Α´ 16)·
    • δ) φρ. διαβαίνω εκ τον κόσμον, εις την γην, στον θάνατον = πεθαίνω:
      • (Χρον. Μορ. H 7760), (Βοσκοπ. 364), (Αχέλ. 1865)·
    • ε) φρ. διαβαίνω εις τον ύπνον = κοιμάμαι:
      • (Σαχλ. N 94).
  • 7)
    • α) (Προκ. για γεγονός) παρέρχομαι, περνώ:
      • (Μαχ. 322²⁰)·
    • β) εξαφανίζομαι, δεν υφίσταμαι πια:
      • Η γούλα κάστρη καταλεί και μετ’ αυτά διαβαίνει (Δεφ., Λόγ. 231· Φορτουν. Ε´ 282)·
    • γ) χάνομαι, εξαφανίζομαι:
      • διαβαίνει το λογάριον και συ το πάθος έχεις (Σπαν. A 545).
  • 8)
    • α) Βαδίζω, περπατώ, προχωρώ:
      • Γάδαρος κι ένα άλογον αντάμα επηγαίναν, μαζί με τον αφέντη τους οι δύο διαβαίναν (Αιτωλ., Μύθ. 124²· Κυπρ. ερωτ. 122³)·
    • β) προχωρώ, ορμώ (επιθετικά):
      • ο Μιχάλης διάβηκεν κατά της Μπογδανίας (Παλαμήδ., Βοηβ. 900).
  • 9) (Προκ. για βαθμούς ιεραρχίας με εμπρόθ. προσδ.) ανέρχομαι:
    • να διαβεί από τους βαθμούς όλου του ιερατικού (Βακτ. αρχιερ. 185).
  • 10) Θεωρούμαι:
    • (Χρον. Τόκκων 2236).
  • 11) Διαβιβάζομαι:
    • Το δε πραχθέν στον βασιλιά μετέπειτα εδιέβη (Κορων., Μπούας 93).
  • 12) (Τριτοπρόσ., προκ. για γεγονός) συμβαίνει:
    • εγύρεψε να μάθει το πράμαν πώς εδιάβην (Μαχ. 210²⁰).
  • 13) Προχωρώ· αναφέρομαι:
    • η γαρ τιμή της εικόνος επί το πρωτότυπον διαβαίνει (Σφρ., Χρον. 186⁴).
  • 14) Καταντώ:
    • σα να ’χεν είσται (ενν. το σπαθί) κέρινο, τέτοιας λογής διαβαίνει (Ερωτόκρ. Δ´ 1763).
  • 15) Φρ. διαβαίνει ο νους κάπ. = χάνει κάπ. τα λογικά του:
    • (Διήγ. Αλ. V 25).
  • 16) (Προκ. για δικαστήριο) λειτουργώ:
    • (Μαχ. 142⁸).
  • 17) Περιέρχομαι:
    • εμέρασε την βασιλεία του και εδιάβη εις πολλά χέρια (Χρον. σουλτ. 53¹⁹).
  • 18) Φρ. διαβαίνω εις το αλαφρόν, βλ. αλαφρός 5α.

• Η μτχ. διαβαιννομένος ως επίθ. = προκάτοχος:
  • κανένας σουλτάνος διαβαιννομένος σου εποίκεν τιτοίον πράμαν (Μαχ. 184²).

[αρχ. διαβαίνω. Η λ. και σήμ.]

• Συκοφαντώ, δυσφημώ:
  • (Ιστ. πατρ. 94³).

[αρχ. διαβάλλω. Η λ. και σήμ.]

• Συκοφαντία:
  • ποίον πρώτα να θρηνήσω …, τους διαβαλμούς ή τα επιβουλεύματα (Συναδ. φ. 66^r).

[<αόρ. του διαβάλλω + κατάλ. ‑μός]

• Κατηγορώ:
  • αμαρτάνει γουν εκείνος και τον οίνον διαβάνει (Ερμον. Ξ 45).

[<διαβάλνω <διαβάλλω]

• 1) Πέρασμα, διέλευση:
  • έξομεν … διάβασιν από Σερβίας εις Ουγγρίαν (Δούκ. 261¹⁸).
• 2) Άφιξη:
  • εμήνυσεν την αυτού εν Χερρονήσῳ διάβασιν (αυτ. 281³⁴).

[αρχ. ουσ. διάβασις. Η λ. και σήμ. (‑η)]

• α) Ανάγνωση:
  • Το διάβασμαν εσκόλασε (ενν. η Αρετούσα) (Ερωτόκρ. Α´ 639)·
• β) ο τρόπος που διαβάζει κανείς:
  • καλόφωνος … το διάβασμά του καθαρό (Συναδ. φ. 22^r).

[<αόρ. του διαβάζω + κατάλ. ‑μα. Η λ. στο Βλάχ. και σήμ.]