• Ά Ως οριστικό άρθρο
  • 1) Πριν από ονόματα
    • α) γνωστά ή που καθορίζονται με κάπ. προσδ.:
      • δεν εφάνην του ρηγός … να το δώσουν αλλού παρά του Τακκά (Μαχ. 344²⁰)·
      • τον επέτρωσαν της ξενιτείας αι λύπες (Περί ξεν. 72)·
    • β) ουρανίων σωμάτων:
      • τον ουρανό παρακαλώ, τον ήλιο, το φεγγάρι (Πανώρ. Έ 391· Φλώρ. 635)·
    • γ) γεωγραφικών όρων:
      • (Ερωφ. Γ́ 341)·
      • ώρες 'ς τσι κάμπους πορπατώ (Πανώρ. Έ 57)·
    • δ) φυσικών φαινομένων:
      • Τα περιστέρια τσι βροντές και τα νερά γροικούσι (Ερωφ. Γ́ 67· Πανώρ. Β́ 256), (Ερωτόκρ. Δ́ 182)·
    • ε) χρονικών σημείων ή περιόδων:
      • ο χειμώνας και το καλοκαίρι (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 98^v)·
      • Τσι δεκαεννιά 'τον τότες του Μaΐου (Λεηλ. Παροικ. 265· Διήγ. Βελ. χ 3)·
    • στ) φυτών ή ζώων:
      • Με την κιτριάν η λεμονιά συχνιά συμπεθεριάζει (Πανώρ. Γ́ 109)·
      • θαύμασον του μύρμηκος την τηλικαύτην τόλμαν (Προδρ. IV 14)·
    • ζ) ασχολιών ή γεγονότων της καθημερινής ζωής:
      • έπραττεν (ενν. ο μύρμηξ) την γεωργίαν (Πτωχολ. α 828 κριτ. υπ.)·
      • δίχως να με κράζουσι συχνιά 'ς τσι γάμους μπαίνω (Ερωφ. Πρόλ. 82· Ά 206)·
    • η) συναισθημάτων ή εννοιών στις οποίες ο άνθρωπος πιστεύει ή που τον χαρακτηρίζουν (γενική αναφορά):
      • εκείνος (ενν. ο πόθος) τση φιλιάς φίλος κι εσύ τση μάχης (Ερωφ. Έ 213)·
      • επερίσσευσε στον κόσμον η κακία (Ιστ. Βλαχ. 2621· Ερωφ. Χορ. Β́ 512)·
    • θ) συγγενικών προσώπων ή πραγμάτων πολύ σχετικών με τον άνθρωπο:
      • ο γιος του ο μικρός (Πεντ. Γέν. IX 24)·
      • τση θυγατέρας μου η παντρειά (Ερωφ. Γ́ 354)·
      • ήλθε στα γονικά του (Βέλθ. 1312)·
    • ι) μελών του σώματος:
      • ποιος του 'δερνε τσι πλάτες του, ποιος τσι πατούχες κάτω (Ερωφ. Έ 113· Πτωχολ. α 30), (Ερωτόκρ. Ά 378)·
    • ια) πριν από κύρια ονόματα (προσώπων ή πραγμάτων):
      • τώρα πολεμά την Πόλη, οπού την έκτισε ο μέγας Κωνσταντίνος (Χρον. σουλτ. 89¹⁷· Διήγ. Βελ. N² 89), (Χρον. σουλτ. 90¹¹)·
    • ιβ) πριν από παράθεση ή κάπ. επίθ. που δίνει μια ιδιότητα στο ουσ.:
      • ο Θεός, ο πάντων κτίστης (Πτωχολ. α 896· Χρον. σουλτ. 53²³)·
      • πώς η κακορίζικη … ν’ αφήσω την Ερωφίλη μοναχή (Ερωφ. Δ́ 19).
  • 2) Οριστικό με κτητ. σημασ.:
    • Τα περιστέρια … με σπουδή προς τσι φωλιές πετούσι (Ερωφ. Γ́ 68· Ερωτόκρ. Γ́ 667).
  • 3)
    • α) Ειδοποιό (στον εν. ή πληθ. αρ. όταν γίνεται αναφορά σε σύνολο ομοειδών προσώπων ή πραγμάτων):
      • Ο λαγός έναι γλήγορος και δειλός πλέον παρά τα άλλα ζώα (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 18^r)·
    • β) ειδοποιό με διανεμητική σημασ. (με ονόματα που σημαίνουν διαίρεση χρόνου):
      • λουτρακίζεται τρίτον την εβδομάδαν (Προδρ. III 63).
  • 4) Με απόλ. αριθμητ. δηλώνει
    • α) ενωμένο σύνολο:
      • πλήθος ανδρών απέθαναν απέ των δύω τα μέρη (Διήγ. Βελ. χ 219)·
      • (με προηγ. το σύνδ. και):
        • να μας κρατούσι τυραννισμένους και τσι δυο 'ς μια λόχη (Ερωφ. Ά 173)·
    • β) μέρος συνόλου:
      • να τση μιλήσει (ενν. ο Πανάρετος) τον ένα απού τσι δυο τωνε να πάρει (Ερωφ. Β́ 20).
  • 5) Ουσιαστικοποιεί
    • α) επίθ.:
      • τσι πλούσους βλέπομε συχνιά το πως φτωχαίνου (Ερωφ. Δ́ 563· Πανώρ. Αφ. 4)·
    • β) αριθμητ.:
      • ουκ οίδα πώς χορτάζουσιν οι δεκατρείς τον μήνα (Προδρ. II 27· Ερωτόκρ. Β́ 1064)·
    • γ) επίρρ.:
      • τους κοντότερα θερμαίνουν (ενν. οι αυθένται) (Πτωχολ. α 107· Προδρ. II 25‑2 χφ H κριτ. υπ.)·
    • δ) δευτερεύουσες προτάσεις:
      • είπε γαρ ο που το επούλει, ο πραγματευτής εκείνος (Πτωχολ. α 471· Διγ. O 1077).
  • 6) Επιθετοποιεί:
    • α) επίρρ.:
      • κατερχόμενοι (ενν. οι Αλβανίται) … εκρούσευον τας κάτω χώρας (Έκθ. χρον. 79¹⁷)·
    • β) αριθμητ.:
      • τσι δυο προξενητάδες να τσι τιμάτε (Ερωφ. Ά 547).
  • 7) Συνοδεύει
    • α) ερωτ. ή αναφορ. αντων. όταν πρόκειται να δοθεί κάπ. πρόσθετη πληροφορία για το πρόσωπο ή το πράγμα για το οποίο γίνεται λόγος:
      • (Χρον. σουλτ. 73³²)·
      • Κι ευθύς μοντάρμους σύναξε …, τα ονόματά των αγνοώ να σας ειπώ τους ποίους (Κορων., Μπούας 18)·
    • β) το επίθ. ίδιος και την αντων. αυτός προσδίδοντάς τους ιδιότητες οριστικής αντων.:
      • το πρόσωπό τση τ’ όμορφο … εθάμπωνε τον ίδιον ήλιο (Πανώρ. Ά 314· Μαχ. 306¹⁶)·
    • γ) δεικτ. αντων. όταν γίνεται αναφορά σε κ. για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως:
      • (Rechenb. (Vog.) 7²), (Πτωχολ. α 695)·
      • όσοι αν ουκ εδέξασθε τρώσιν ποσώς αγάπης, άπαντες νυν ακούσατε την αφήγησιν την ταύτην (Αχιλλ. (Smith) N 12)·
    • δ) την αντων. άλλος = υπόλοιπος:
      • πλια απού τσ’ άλλες κορασές του κόσμου τιμημένη (Ερωφ. Ά 310)·
    • ε) τα επίθ. άπας, πας για να δηλωθεί ότι δεν υπάρχει εξαίρεση:
      • οι άπαντες γαρ έφριξαν διά τον Αλαμάνο (Ιμπ. (Legr.) 385· Διήγ. Βελ. χ 359)·
    • στ) πλεοναστικά κλητική προσφών.:
      • ειπές το, θυγατέρα, ειπές μας, το παιδάκι μου (Ιμπ. (Legr.) 307· Λίβ. Esc. 258)·
    • ζ) πλεοναστικά αντων.:
      • αν εκείνος ετελεύτησεν πριν του εκείνου, καλά ορίζει το δίκαιον ότι … (Ασσίζ. 157²⁰· 157²¹).
  • 8) Προσδίδει σημασ. υπερθ. βαθμού, όταν συνοδεύει επίθ. ή επίρρ. συγκρ. βαθμού:
    • Έρωτα, … 'ς τσι πλια μεγάλους … λογισμούς … βρίσκεσαι (Ερωφ. Χορ. Ά 585)·
    • Το πλέον γληγορότερον εις τον στρατόν να σπεύσω (Κορων., Μπούας 59).
  • 9) Επαναλαμβάνεται
    • α) για λόγους επίτασης όταν το επίθ. προηγείται του ουσ.:
      • (Μαχ. 554¹⁶)·
      • απήλθεν εις τα ίδια ο σοφότατος ο γέρων (Πτωχολ. α 964)·
    • β) όταν το επίθ. ακολουθεί το ουσ.:
      • εις τσι δροσιές τσ’ αρίφνητες σμίγεις φωτιές περίσσες (Ερωφ. Γ́ 230· Πανώρ. Γ́ 131).
• Β́ Ως αναφορ. (κυρίως στην αιτιατ. εν. και πληθ.)
  • 1)
    • α) Εισάγει δευτερεύουσες αναφορ. προτάσεις:
      • (Διγ. Esc. 200), (Κυπρ. ερωτ. 18¹⁷)·
      • να συμβουλευτούμεν και να εγκλέξομεν το καλλύττερον τό να θελήσει ο Θεός (Μαχ. 234⁴)·
    • β) (εδώ χωρίς να ακολουθεί το γένος και την πτώση του ουσ. που προσδιορίζει):
      • Ουαί ζημία τό εγίνοτον εκείνην την ημέραν (Χρον. Μορ. P 1111· Ασσίζ. 479³).
  • 2) Εισάγει πλάγια ερωτ. πρόταση:
    • τα χαρτία του (ενν. του Σολομόντα) δείχνουν τό γέλασμα και τό περπάτημα έχει ο Αλέξανδρος (Διήγ. Αλ. G 264^28, 29).
• Γ́ Ως δεικτ. αντων.
  • 1) Αυτός, εκείνος:
    • πάντα ταύτα μεν παρείδε Θεός, … τα δε ηγνοούσαν οι άνθρωποι (Σφρ., Χρον. 142¹³).
  • 2) (Χωρίς να ακολουθεί ουσ.) στο σχήμα
    • α) ο μεν … ο δε = ο ένας … ο άλλος, άλλος … άλλος:
      • (Προδρ. IV 126)·
      • εθανατώσαν (ενν. οι Λευκωσίτες) τους Γενουβήσους … και τους μεν ερίβγαν εις τους λάκκους, τους δε ερίβγαν στα χαντακία (Μαχ. 416^15, 16)·
    • β) ο δε … ο δε = άλλος … άλλος:
      • τους δε (ενν. τους μαντατοφόρους μου) ηθέλησες να τους στρώσεις, τους δε εσέραν τους ομπρός σου (Μαχ. 212^7, 8)·
    • γ) το ουδ. στη φρ. το και το, τα και τα = αυτό κι αυτό, αυτό κι εκείνο:
      • όρισέ μοι (ενν. ο βασιλεύς) … ότι να έχει είς έκαστος (ενν. των υιών) το και το … (Σφρ., Χρον. 32⁶ κριτ. υπ.)·
      • λέγουσιν (ενν. οι ιατροί) «ποίησε τα και τα …» (Προδρ. IV 567 χφφ HPV κριτ. υπ.)·
    • δ) το μεν … και = αφενός … αφετέρου:
      • εσέναν επεθύμουν, το μεν διά το κάλλος σου και διά την ευμορφιάν σου (Απολλών. 29).

• Το ουδ. το =
  • 1) Χρησιμοποιείται πλεοναστικά πριν από
    • α) επίρρ.:
      • τότε ευρέθη ο γέρων αληθινός ως το πρώην (Πτωχολ. P 267· Γλυκά, Στ. 334)·
      • β) το συνδ. λοιπό(ν) (βλ. και λοιπόν 8):
        • (Ροδολ. Ά 217)·
        • άκουσε, φίλε μου, το τι έγραφεν το λοιπόν εις το χαρτίν της (Λίβ. Esc. 977· Πανώρ. Ά 175).
  • 2) Συνοδεύει πλεοναστικά δευτερεύουσες προτάσεις:
    • α) πλάγιες ερωτ.:
      • (Θησ. Γ́ [12⁴]), (Ιμπ. 57)·
      • Βλέπεις, κοράσιον μου καλόν, το τι λαός μας διώκει; (Διγ. Esc. 950)·
    • β) ειδικές:
      • λέγει (ενν. ο Κιοσές) το πως ραγιάς δεν είναι εδικός τως (Λεηλ. Παροικ. 515)·
    • γ) αιτιολογικές:
      • η Μαργαρώνα … είχεν μεγάλην λύπην το πως ουδέν εφάνηκεν ο Ιμπέριος εις την ρένταν (Ιμπ. 365· Μαχ. 306³²)·
    • δ) βουλητικές (συν. σε γεν.):
      • (Παρασπ., Βάρν. C 305)·
      • θέλω του να πολεμήσω Αχιλλέαν μοναχός μου (Ερμον. T 52)·
    • ε) τελικές:
      • ουκ εύρεν (ενν. ο Βερδερίχος) μηχανήν το να με κολακεύει (Λίβ. Sc. 2178· Ασσίζ. 155²⁹)·
      • (και σε γεν.):
        • καλούσιν των Ελλήνων άρχοντες του να δικάσουν (Ερμον. Φ 354)·
      • (εδώ με παράλ. του να):
        • … ηκούμπισα του περιανασάνω (Απόκοπ. 31)·
    • στ) συμπερασμ.:
      • να έχουσιν ο καθεείς προς την ουσίαν τήν είχεν, … την στρατείαν τόσην το να του μένει (Χρον. Μορ. P 1646)·
    • ζ) αναφορ.:
      • υιέ μου, άκουσε … εις το ος εγώ παραγγέλνω εσέν (Πεντ. Γέν. XXVII 8· Γέν. IX 24).
  • 3) Συνοδεύει πλεοναστικά απαρέμφ. που αναλύεται σε δευτερεύουσα
    • α) βουλητική πρόταση (συν. σε γεν.):
      • (Πτωχολ. α 176)·
      • αξίωσον την δούλην σου … του λυτρωθήναι (Εις Θεοτ. 48)·
      • (με επόμ. το σύνδ. να):
        • βουληθείς του να γνωρίσαι την γενεάν του … (Πτωχολ. α 708)·
    • β) τελική πρόταση:
      • Το κάστρον ήτον μοναξόν, … το σώσει επολεμήσαν το, από σπαθί το επήραν (Χρον. Μορ. P 1713· Χρον. Μορ. H 4937)·
      • (και σε γεν.):
        • εκάμμυσαν (ενν. οι Εβραίοι) τους οφθαλμούς, … του μη ιδείν τον ήλιον (Θρ. Θεοτ. 49).
  • 4) Ουσιαστικοποιεί:
    • α) επιρρ.:
      • το ταχιά, καλά ταχιά, απήγεν η Χρυσάντζα (Βέλθ. 1041· Δεφ., Λόγ. 101)·
      • (και στον πληθ.):
        • ήταν ο τόπος μοναξός, θάλασσα τα έμπροσθέν μας (Λίβ. Sc. 1591)·
    • β) το ουδ. των επιθ. και μτχ.:
      • (Δούκ. 217²²)·
      • ρίψε το κενόδοξον, άφες το επηρμένον (Λίβ. P 1316)·
    • γ) απαρέμφ.:
      • μεγάλη διαφορά είναι από το πειν ως το να ποίσει (Μαχ. 476²⁷· Σφρ., Χρον. 178²⁴)·
    • δ) προτάσεις κύριες και δευτερεύουσες:
      • (Προδρ. I 44, 45)·
      • ηξεύρουν οι άνθρωποι το πως είναι (ενν. ο παπακυρ-Αδριανός ο Πρωτοσύγκελος) μωρολωλός (Συναδ. φ. 31^r)·
    • ε) οποιαδήποτε έκφρ. ή λ. της οποίας προηγείται:
      • το «κυρά μου» προσειπών και το «καλή σου ημέρα» (Προδρ. I 227)·
      • δεν ηξεύρω το γιατί … (Θησ. Πρόλ. 262).
  • 5) Συνοδεύει το επίρρ. πολύ για να δηλωθεί ανώτατο όριο:
    • να είναι (ενν. τα πράτσα των φούντων) το έναν μακρύν …, το πολύ ως οκτώ (ενν. οργίες) (Καραβ. 493¹⁸).
  • 6) Συνοδεύει το ουδ. επιθ. προσδίδοντας επιρρ. σημασ.:
    • πρέπει το ίσο να κρίνουν τον μέγα και τον μικρόν (Ασσίζ. 28²⁴· Πανώρ. Δ́ 415).

[αρχ. άρθρο ο, η, το. Η γεν. του θηλ. τση και η αιτιατ. πληθ. του θηλ. και του αρσ. τσι και σήμ. ποντ. και κρητ. Η λ. και σήμ.]

• 1) (Προκ. για απλή διάζευξη) ή, είτε:
  • είς άνθρωπος ενοικιάζει το σπίτιν του ετέρου ανθρώπου ό μιας ετέρας γυναίκας (Ασσίζ. 323²).
• 2) Στη θέση του και:
  • μηδέν δεις (ενν. Μανογήλη) του μελανιού ό του χαρτιού την ύλην (Κυπρ. ερωτ. 141²).

[<ιταλ. o. Η λ. σε έγγρ. του 16.-18. αι.]

• Το άκρο αμφίστομου μαχαιριού ή ξίφους, αιχμή ακοντίου, λόγχη:
  • ολόγυρον του θώρακος όλον ξιφάρια έχει, … δίστομα, καλά ως οβελίσκους (Φυσιολ. (Legr.) 362).

[αρχ. ουσ. οβελίσκος. Η λ. και σήμ. λόγ. (Κριαρ.)]

• 1) (Εδώ ως όργανο ανασκολοπισμού) αιχμηρός πάσσαλος, παλούκι:
  • οβελοίς απέκτεινε (Ψευδο-Σφρ. 544⁵).
• 2) (Προκ. για πουλί) νύχι:
  • τους των ποδών οβελούς ραδίως εγκαταπείραντες (ενν. οι νεοσσοί) αφίπτανται πάλιν (Ιερακοσ. 338⁸).

[αρχ. ουσ. οβελός. Η λ. και σήμ. λόγ.]

• Νόμισμα πολύ μικρής αξίας, «πεντάρα»· ασήμαντο χρηματικό ποσό:
  • δότε τον πάντες οβολόν και διακονήσετέ τον (Γεωργηλ., Βελ. Λ 696).

[αρχ. ουσ. οβολός. Τ. 'βολός σήμ. ιδιωμ. Η λ. και σήμ.]