Έβδομος Πυθιόνικος (σελ. 293-296)

Εισαγωγή

Η προκείμενη ωδή, μαζί με τον ενδέκατο και τον δωδέκατο Ολυμπιόνικο, ανήκει στους συντομότερους επινίκους του Πινδάρου: αποτελείται μόνο από μια τριάδα. Νικητής είναι ο Μεγακλής, ο γιος του Ιπποκράτη (για τον οποίο ο Πίνδαρος είχε συνθέσει έναν "θρῆνο", απ. 137), από τον δήμο Αλωπεκής, ο όποιος έλαβε μέρος στους πυθικούς αγώνες του 486 π.Χ., ενώ λίγους μήνες νωρίτερα είχε εξοριστεί με οστρακισμό από την Αθήνα (πρβ. Αριστοτέλη Αθηναίων πολιτεία 22, 5 με το σχετικό σχόλιο του Rhodes· μερικά όστρακα με το όνομά του σώζονται ακόμη σήμερα). Ανήκε στην περίφημη οικογένεια των Αλκμεωνιδών, και ο ομώνυμος προγονός του, ως άρχων το 636 ή 632 π.Χ., συνέδεσε το όνομά του με το "Κυλώνειον άγος", τον φόνο δηλαδή των οπαδών του Κύλωνα που είχαν καταφύγει σε βωμούς για να προστατευθούν ύστερα από την αποτυχία του πραξικοπήματος για εγκαθίδρυση τυραννίδας στην Αθήνα. Το αδίκημα αυτό το αμνήστευσε αργότερα ο Σόλων, αλλά χρησιμοποιήθηκε συχνά από τους πολιτικούς αντιπάλους των Αλκμεωνιδών (πρβ. Θουκυδίδη 1, 126-7).

Τόπος εκτέλεσης της ωδής, αφού αποκλείεται προκαταβολικά η Αθήνα, πρέπει να ήταν οι Δελφοί· εκεί βρισκόταν και ο ναός του Απόλλωνα που είχαν ανοικοδομήσει οι πρόγονοι του νικητή μετά την καταστροφή του από την πυρκαγιά το 548 π.Χ. (βλ. σχόλιο στους στ. 11/12). Η ωδή δεν περιέχει μύθο ή μυθολογικό παράδειγμα, ούτε όμως υπάρχει κάποια αναφορά στη σχετικά πρόσφατη νίκη των Ελλήνων στον Μαραθώνα (490 π.Χ.). Την παράλειψη αυτή την δικαιολογεί ίσως το γεγονός ότι ο ποιητής θέλησε να αποφύγει αναφορά στους Πέρσες, αφού η πατρίδα του είχε μηδίσει. Πάντως, η αναιτιολόγητη αναφορά στο μεγαλείο της Αθήνας και στην υπεροχή της μέσα στον ελληνικό χώρο δείχνει ότι είναι αναμφισβήτητη και εντελώς αυτονόητη η συμβολή της στην ελευθερία των Ελλήνων (για τα ιστορικοπολιτικά συμφραζόμενα της ωδής βλ. Ε. Wüst. Pindar als geschichtschreibender Dichter, διατρ., Τυβίγγη 1967, σ. 98 κ.ε.).

Σχόλια

1 αἱ μεγαλοπόλιες Ἀθᾶναι: Βλ. το σχόλιο στον Πυθ. 2, 1 (α) και Νεμ. 2, 8 ταῖς μεγάλαις Ἀθάναις. Χαρακτηριστική είναι η προσφώνηση του απ. 76. Ὦ ταὶ λιπαραὶ καὶ ἰοστέφανοι καὶ ἀοίδιμοι, / Ἑλλάδος ἔρεισμα, κλειναὶ Ἀθᾶναι, δαιμόνιον πτολίεθρον. Άλλα επίθετα των Αθηνών: εὐώνυμοι (Νεμ. 4, 19), ἱεραὶ (απ. 75, 4), κραναοὶ (Όλ. 7, 82∙ 13, 38· Νεμ. 8, 11)· λιπαραὶ (Νεμ. 4, 19· Ισθμ. 2, 20).

2-3 Ἀλκμανιδᾶν… γενεᾷ: Περίφημη αριστοκρατική οικογένεια στενά συνδεδεμένη με την ιστορία της Αθήνας. Το επιφανέστερο μέλος της ήταν ο Περικλής. Ιδού το γενεαλογικό της δένδρο:

3-4 (α) γενεᾷ … ἵπποισι: Η πρώτη δοτική εξαρτάται από τη φράση κρηπῖδ' ἀοιδᾶν … βαλέσθαι, και η δεύτερη από τη λέξη ἀοιδᾶν (πρβ. Νεμ. 1, 7 ἔργμασιν νικαφόροις ἐγκώμιον ζεῦξαι μέλος). Ο Thummer στο σχόλιό του στον Ισθμ. 1, 14-6 θεωρεί τις δύο δοτικές αντικείμενα στο βαλέσθαι. Για τη χρήση του πληθυντικού ἀοιδᾶν για να δηλωθεί ένας ύμνος βλ. απ. 75,10-2 τὸν Βρόμιον … / γόνον ὑπάτων μὲν πατέρων μελπόμεν <νοι> / γυναικῶν τε Καδμειᾶν.

3-4 (β) κρηπῖδ' ἀοιδᾶν… βαλέσθαι: Για την περιγραφή της ωδής με αρχιτεκτονικούς όρους βλ. το σχόλιο στον Πυθ. 6, 7-9. Για τη μεταφορική χρήση της λέξης κρηπὶς βλ. σχόλιο στον Πυθ. 4, 138 (α). Το απαρέμφατο βαλέσθαι εξαρτάται από το κάλλιστον, όπως παρακάτω το πυθέσθαι από το ἐπιφανέστερον. Βλ. σχετικά Kühner-Gerth II, σ. 15. Η χρήση της αρχιτεκτονικής μεταφοράς προετοιμάζει τη μνεία της λαμπρής προσφοράς των Αλκμεωνιδών, της ανοικοδόμησης δηλαδή του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς (11/12).

5-6 τίνα πάτραν, τίνα οἶκον… ὀνυμάξεαι: Για τις ασύνδετες ερωτήσεις βλ. Ισθμ. 5, 39: τίνες Κύκνον, τίνες Ἕκτορα πέφνον; Κακώς, επομένως, μερικά χειρόγραφα, που δεν αναγνώρισαν την ύπαρξη του δίγαμμα στη λέξη οἶκον, για να αποφύγουν την υποτιθέμενη χασμωδία, παραδίδουν τίνα τ' οἶκον. Το ὀνυμάξεαι είναι εύκολη διόρθωση που προτάθηκε από τον Boeckh και αποκαθιστά τόσο το μέτρο όσο και το νόημα με τη δημιουργία του αοριστολογικού δεύτερου ενικού προσώπου, στο όποιο συμπεριλαμβάνεται ο καθένας, και ιδιαίτερα ο εξόριστος Μεγακλής. Αντίθετα, το ὀνομάξομαι αντί του παραδεδομένου ὀνυμάξαι δημιουργεί ορισμένες δυσκολίες. Βλ. σχετικά Burton, ό.π., σ. 33.

5-8 Για τη ρητορική ερώτηση πρβ. Ολ. 6, 6· Ισθμ. 1, 5∙ Βακχυλίδη 9, 55∙ Σιμωνίδη απ. 506 Ρ.

10 Ἐρεχθέος: Ο Ερεχθέας, γιος του Πανδίονα, ήταν βασιλιάς της Αθήνας (Απολλόδωρος 3, 15, 1). Το γεγονός όμως ότι στην Ιλιάδα (Β 547-51) ο Ερεχθέας θεωρείται γιος της Γης συμβολίζει την αξίωση των Αθηναίων ότι ήταν αυτόχθονες, και όχι επήλυδες (βλ. το σχετικό σχόλιο του Kirk). Στην Οδύσσεια (η 80-1) η Αθηνά κατευθύνεται προς το παλάτι του Ερεχθέα, και η πληροφορία αυτή αντανακλά μια πρακτική της όψιμης εποχής του χαλκού, όταν οι ναοί ήταν στενά συνδεδεμένοι με το παλάτι ή μέσα σ' αυτό (βλ. το σχετικό σχόλιο του Stanford). Προς τιμή του χτίστηκε το Ερεχθείο, και το όνομά του φέρει η Ερεχθηίς φυλή. Ερεχθείδαι ονομάζονται οι Αθηναίοι (βλ. Ευριπίδη Μήδεια 824 με το σχετικό σχόλιο του Page). Ο Ευριπίδης έγραψε ένα, χαμένο σήμερα, δράμα με τον τίτλο Ἐρεχθεύς (απ. 39 κ.έ. Austin).

11-12 (α) δόμον… ἔτευξαν: Πρόκειται για τον ναό του Απόλλωνα, ο οποίος, σύμφωνα με τα αρχαία Σχόλια (9b), πυρπολήθηκε από τους Πεισιστρατίδες. Οι εξόριστοι πολιτικοί τους αντίπαλοι, οι Αλκμεωνίδες, υποσχέθηκαν την ανοικοδόμηση του ναού και συγκέντρωσαν χρήματα για τον σκοπό αυτόν (χρειάζονταν 300 τάλαντα, ένα μεγάλο μέρος των οποίων πρέπει να προήλθε από τη γενναιοδωρία του Αιγυπτίου Άμαση και του Λυδού Κροίσου). Ο ναός αυτός, που αρχιτέκτονάς του ήταν ο Κορίνθιος Σπίνθαρος, καταστράφηκε από σεισμό το 373 π.Χ. Ο Ηρόδοτος (5, 62, 2-5) μας πληροφορεί σχετικά με την κατασκευή του ναού: ἐνθαῦτα (δηλαδή στο Λειψύδριον) οἱ Ἀλκμεωνίδαι πᾶν ἐπὶ τοῖσι Πεισιστρατίδῃσι μηχανώμενοι παρ' Ἀμφικτυόνων τὸν νηὸν μισθοῦνται τὸν ἐν Δελφοῖσι, τὸν νῦν ἐόντα, τότε δὲ οὔπω, τοῦτον ἐξοικοδομῆσαι, οἷα δὲ χρημάτων εὖ ἥκοντες καὶ ἐόντες ἄνδρες δόκιμοι ἀνέκαθεν ἔτι, τόν [τε] νηὸν ἐξεργάσαντο τοῦ παραδείγματος κάλλιον, τά τε ἄλλα καὶ συγκειμένου σφι πωρίνου λίθου ποιέειν τὸν νηὸν Παρίου τὰ ἔμπροσθε αὐτοῦ ἐξεποίησαν. Η πρόσοψη δηλαδή του ναού έγινε, πέρα από τους όρους συγγραφής υποχρεώσεων, από παριανό μάρμαρο. Για τον ναό βλ. P. de la Coste-Messelière, Les Alcméonides à Delphes, BCH 70 (1946) 271-287· για τις παλαιότερες μυθικές φάσεις του ναού βλ. Chr. Sourvinou-Inwood, The Myth of the First Temples at Delphi, CQ 29 (1979) 231-251. Βλ. επίσης G. Gruben, Die Tempel der Griechen, Μόναχο 1966, σ. 72-74.

11-12 (β) Πυθῶνι: Πρόκειται για το αρχαίο όνομα των Δελφών βλ. Ιλιάδα Ι 405.

13-6 Δεν γνωρίζουμε σε ποια μέλη της οικογένειας των Αλκμεωνιδών αναφέρεται ο κατάλογος των νικών. Η Ολυμπιακή νίκη (592 π.Χ.) ανήκει στον προ-προπάππο του Μεγακλή, τον Αλκμέωνα (βλ. γενεαλογικό δένδρο παραπάνω) .

18 (α) νέᾳ δ' εὐπραγίᾳ: Πρόκειται για την υμνούμενη εδώ πυθική νίκη.

18 (β) χαίρω τι: Ένα είδος λιτότητας: «δεν είναι μικρή η χαρά μου».

19 (α) φθόνον: Βλ. το σχόλιο στον Πυθ. 2, 90(α).

19 (β) φαντί: Το ρήμα δείχνει ότι πρόκειται για μια ευρέως διαδεδομένη άποψη που έχει προσλάβει παροιμιώδη χαρακτήρα.

21 τὰ καὶ τά: Η μεγάλη και μόνιμη ευτυχία προκαλεί και πίκρες. Προφανής υπαινιγμός στον πρόσφατο οστρακισμό του Μεγακλή. Ο Thummer, ό.π., Ι, σ. 72, πιστεύει ότι πρέπει να αποδεσμεύσουμε τη συμπλοκή από τα ιστορικά της συμφραζόμενα και την αποδίδει αόριστα με το "dies und jenes". Για το αντιθετικό ζεύγος τὰ καὶ τὰ πρβ. Πυθ. 5, 55· Ισθμ. 3/4, 51· Παιάνα 6, 132.