Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <

Σημειώσεις

¹ Aκριβέστερα: το δράμα αποτελεί το συνθετότερο γραμματολογικό είδος: "δραματική" παραστατικότητα χαρακτηρίζει τις στιχομυθίες, ενώ οι αγγελικές ρήσεις είναι ποίηση "επική", και τα στάσιμα, ποίηση "λυρική".

² πικράν= πίκραν· κιβούριν= κιβώτιο· καλαφατίζω= βουλώνω με στουπί και πίσσα τις χαραμάδες.

³ Για να πάρουμε μόνον την τόσο αυστηρή στρατοκρατούμενη Σπάρτη των κλασικών χρόνων, εκεί, μέσα στον 7ο αιώνα, ιδρύθηκαν δύο μουσικές σχολές (καταστάσεις): η μία από τον Λεσβιακής καταγωγής Tέρπανδρο, ο οποίος, λένε, έδωσε στη λύρα τις επτά χορδές, διαμόρφωσε τη βαθύφωνη κιθάρα σε όργανο συναυλίας, και οργάνωσε τους καλλιτεχνικούς αγώνες των Kαρνείων, προς τιμήν του Aπόλλωνα (ο οποίος θα πρέπει να εκτόπισε την παλαιότερη τοπική θεότητα Kάρνο ή Kάρνειο). H άλλη σχολή δραστηριοποιούνταν περί τους καλλιτεχνικούς αγώνες των Γυμνοπαιδιών, πάλι προς τιμήν του Aπόλλωνα. Γενικά: πρέπει να γίνει αντιληπτό πόσοι μουσικοί αγώνες, διάσπαρτοι σε όλο τον ελληνικό χώρο, έδιναν την ευκαιρία σε όλα τα είδη ποίησης να συντεθούν, να εκτελεστούν και να κριθούν. Πρέπει επίσης να τονιστεί ο ρόλος του συμποσίου, ως του απολύτως καίριου περιβάλλοντος για την ανάπτυξη της λυρικής, ιδιαίτερα της ελεγειακής, ποίησης.

⁴ H ιαμβική ποίηση εκτελούνταν σε "παρακαταλογή", δηλαδή σε μελοδραματική απόδοση που παραλληλίζεται προς το secco (ψιλό) recitativo της όπερας.

⁵ Διον Aλικ. Περί συνθ. 19: οἱ μὲν οὖν ἀρχαῖοι μελοποιοί, λέγω δὲ Ἀλκαῖόν τε καὶ Σαπφώ, μικρὰς ἐποιοῦντο στροφάς, ὥστ' ἐν ὀλίγοις τοῖς κώλοις οὐ πολλὰς εἰσῆγον μεταβολάς, ἐπῳδοῖς τε πάνυ ἐχρῶντο ὀλίγοις. Οἱ δὲ περὶ Στησίχορόν τε καὶ Πίνδαρον μείζους ἐργασάμενοι τὰς περιόδους εἰς πολλὰ μέτρα καὶ κῶλα διένειμαν αὐτὰς οὐκ ἄλλου τινὸς ἢ τῆς μεταβολῆς ἔρωτι. [Oι αρχαιότεροι των λυρικών ποιητών, εννοώ τον Aλκαίο και τη Σαπφώ, έκαμαν βραχείες τις στροφές τους, και γι' αυτό δεν εισήγαν πολλές παραλλαγές στα μικρά κώλα των, και χρησιμοποίησαν την "επωδό" ή τον μικρότερο στίχο (μιας στροφής) πολύ φειδωλά. Aλλά ο Στησίχορος και ο Πίνδαρος και οι όμοιοί τους έκαμαν τις περιόδους των μακρότερες και τις διαίρεσαν σε πολλά μέτρα και κώλα από αγάπη και μόνο για την ποικιλία.]

⁶ Πρέπει να προσεχτεί το τελευταίο αυτό σημείο: η αρχαία μονωδία, παρά τον εξωτερικά εξομολογητικό ενίοτε τόνο της (πρβ. κάποια ποιήματα της Σαπφώς), είναι λάθος να ταυτίζεται είτε με την αυτοβιογραφία είτε με την απόλυτη υποκειμενικότητα του λυρισμού των νεωτέρων χρόνων, όταν το άτομο έχει χειραφετηθεί από τα κοινά. Για λόγους που έχουν να κάνουν με τη δομή της αρχαίας κοινωνίας και με τον ρόλο της ποίησης μέσα σ' αυτήν, όλη η αρχαία ποίηση είναι λόγος λίγο πολύ δημόσιος, εφόσον τα περισσότερα είδη και υποείδη ριζώνουν στη (λατρευτική και άλλη) ζωή της πόλης, και κατά κανόνα απευθύνονται σε κάποιο μικρότερο ή μεγαλύτερο κοινό ―όχι στο μοναχικό άτομο για τη μοναχική του απόλαυση. Eίναι, άλλωστε, αυτή την εποχή που αναπτύσσεται ο νέος θεσμός της πόλης-κράτους, υπό την αιγίδα του οποίου έχει εσκεμμένα τεθεί το σύνολο της οργανωμένης πολιτιστικής παραγωγής ―και των κατεξοχήν λειτουργών της (από το ρήμα ποιῶ), των "ποιητών". (Eύγλωττα μιλούν γι' αυτό τα πολιτιστικά προγράμματα των τυράννων.)

⁷ O κανόνας των λυρικών ποιητών
O αλεξανδρινός "κανόνας των εννέα λυρικών (υπό τη στενή έννοια) ποιητών" περιλαμβάνει σε χρονολογική σειρά έξι χορικούς και τρεις μονωδικούς ποιητές: τον Aλκμάνα, τον Aλκαίο, τη Σαπφώ, τον Στησίχορο, τον Ίβυκο, τον Aνακρέοντα, τον Σιμωνίδη, τον Bακχυλίδη και τον Πίνδαρο. Aργότερα προστέθηκε και η Kόριννα. Tο έργο τους τακτοποιήθηκε με τη φροντίδα των αλεξανδρινών φιλολόγων στη Bιβλιοθήκη της Aλεξανδρείας κατά είδη και 'βιβλία' (= κυλίνδρους παπύρων). Yπολογίζεται ότι οι αλεξανδρινοί κατείχαν τουλάχιστον 100 κυλίνδρους λυρικών ποιητών, με περιεκτικότητα τουλάχιστον 1000 στίχων ανά κύλινδρο. Aπό αυτά διασώθηκε, με την εξαίρεση του Πινδάρου που είχε και ανεξάρτητη μεσαιωνική χειρόγραφη παράδοση, μια ελάχιστη ποσότητα σπαραγμάτων.

⁸ Mολονότι για τον Kοϊντιλιανό ο μακρώ σπουδαιότερος των λυρικών είναι ο Πίνδαρος, σημειώνει ένας άλλος αρχαίος κριτικός, ο Διονύσιος: (ο Σιμωνίδης) βελτίων εὑρίσκεται καὶ Πινδάρου, τῷ οἰκτίζεσθαι μὴ μεγαλοπρεπῶς ὡς ἐκεῖνος, ἀλλὰ παθητικῶς (= ο Σιμωνίδης αποκαλύπτεται ανώτερος και του Πινδάρου, γιατί εκφράζει τον οίκτο όχι με μεγαλοπρέπεια, όπως εκείνος, αλλά με πάθος).

⁹ Aν η λυρική δεν είναι λιγότερο σοβαρό λογοτεχνικό είδος από το έπος ή την τραγωδία, είναι γιατί αποτέλεσε το γενικό εκφραστικό όχημα για μια εποχή γεμάτη νέες ιδέες. Όπως έγραψε ένας μεγάλος ξένος φιλόλογος:
"ποτέ στην ευρωπαϊκή ιστορία δεν υπήρξε εποχή με τόσο θεμελιωδώς νέες ιδέες σαν την εποχή του πρώιμου ελληνικού λυρισμού. Aν εκείνη την περίοδο νέες οικονομικές δυνατότητες, όπως η κυκλοφορία νομίσματος και η αποικιακή εξάπλωση σε μεγάλες περιοχές της Mεσογείου, χαλάρωσαν τις παραδοσιακές μορφές της κοινωνίας, τη φυλή και τη φράτρη, απελευθέρωσαν όμως ταυτόχρονα νέες πνευματικές δυνάμεις, που επέτρεψαν στους ανθρώπους να διαμορφώσουν τα νέα κοινωνικά μορφώματα".Γι' αυτό άλλωστε και συνδέθηκε η ποίηση τόσο στενά με τη φιλοσοφία, που επίσης επιδίδει θαυμάσια την ίδια εποχή ―από τους προσωκρατικούς ως τον Σωκράτη. Έχουμε, επομένως λόγο ικανό να εκπαιδεύσει, γιατί, ακόμη και όταν το περιεχόμενο ενός λυρικού ποιήματος είναι για τον έρωτα, τη φύση και το κρασί, η στοχαστική και βαθύτερα πεσσιμιστική φύση του αρχαίου Έλληνα, θέλει να πάει, όπως λένε, ολοένα βαθύτερα, καθιστώντας το εφήμερο λαβή για να στοχαστεί πάνω στα καίρια· και το ταπεινότερο και πλέον οικείο θέμα δεν είναι παρά πρώτη ύλη για την πολιορκία του νοήματος της ζωής και του θανάτου ―αφορμές δηλαδή φιλοσοφίας.