11.4. Ανταγωνισμός και φιλότης

Τελικά οι χαρακτηρισμοί ἀγαθός και ἄριστος στα ομηρικά έπη δεν συνοδεύουν γενικά και αόριστα τους σώφρονες ή τους δίκαιους, που επιθυμούν μια ήρεμη και ειρηνική ζωή, αλλά προσδιορίζουν μια συγκεκριμένη κατηγορία ηρώων, που διακρίνονται για το γενναίο τους φρόνημα και την ανώτερη θέση την οποία κατέχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους. Όσοι δεν ανήκουν στην τάξη των ἀγαθῶν και των ἀρίστων χαρακτηρίζονται κακοί. Αυτό συμβαίνει, επειδή το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσονται τόσο ο επαινετικός χαρακτηρισμός ενός ήρωα ως ἀγαθοῦ όσο και ο ψόγος που προκαλεί με τις πράξεις του ως κακοῦ, είναι συχνά ανταγωνιστικό: αναφέρεται δηλαδή σε συνθήκες σύγκρουσης (πολέμου ή εμφυλιακής έριδας), γενικότερα κρίσης και αγώνα. Μέσα λοιπόν σ' αυτό το ανταγωνιστικό πλαίσιο, όποιος προκαλεί κάτι χρήσιμο και ωφέλιμο στους δικούς του χαρακτηρίζεται ἀγαθός, ενώ οι άχρηστοι, που τους βλάπτουν με τις πράξεις τους, χαρακτηρίζονται κακοί.

Οι αντιθετικοί βέβαια αυτοί τίτλοι δεν έχουν σταθερή και μόνιμη αξία για όλους, σε όλα τα περιβάλλοντα, αλλά αποδεικνύονται σχετικοί, επειδή ακριβώς στην κοινωνία που προβάλλει ο Όμηρος δεν υπάρχει κάποιος αντικειμενικός κριτής ο οποίος να αποφασίζει με τελεσίδικο τρόπο ποιος είναι ο καλός και ποιος ο κακός. Ένας ήρωας, που σε μια συγκεκριμένη περίπτωση νομίζεται από κάποιον ἀγαθός ή ἄριστος, μπορεί σε κάποια άλλη να χαρακτηρίζεται κακός (ή οὐκ ἀγαθός), και το αντίστροφο. Παράδειγμα οι χαρακτηρισμοί των μνηστήρων: οι αρχηγοί τους Αντίνοος και Ευρύμαχος, λίγο πριν στήσουν την ενέδρα τους εναντίον του Τηλεμάχου (δ 629), συστήνονται από τον ποιητή ἄριστοι (ανδρείοι, αριστοκράτες νέοι)· επίσης, όλοι μαζί, λίγο πριν πολεμήσουν εναντίον ενός, του Οδυσσέα (χ 204), παρουσιάζονται ἐσθλοί (αντρειωμένοι). Όμως ο πρωταγωνιστής ήρωας της Οδύσσειας, αντιδρώντας στις προσβολές που δέχεται ως ζητιάνος από τον μνηστήρα Ευρύμαχο στο παλάτι της Ιθάκης, χαρακτηρίζει τους καταχραστές του βασιλικού οίκου τιποτένιους και οὐκ ἀγαθούς (άνανδρους). Λέει με τόλμη ο μεταμορφωμένος επαίτης στον αρχηγό των μνηστήρων (σ 382-386):

Μα τώρα επαίρεσαι, σκληρή και αλύγιστη καρδιά, γιατί φαντάζεσαι

πως είσαι μέγας και τρανός, καθώς σε τριγυρίζουν τιποτένιοι κι άνανδροι [οὐκ ἀγαθοῖσιν].

Αν όμως ο Οδυσσέας γύριζε, αν πάλι το χώμα της πατρίδας του πατούσε,

αυτές οι πόρτες, δίφυλλες και διάπλατες, πολύ στενές

θα σου φαίνονταν ξαφνικά, καθώς θα το ᾽βαζες στα πόδια πατώντας

το κατώφλι, για να βρεθείς στον δρόμο.

Εδώ ο παρακατιανός ήρωας αμφισβητεί ότι ο Ευρύμαχος και οι μνηστήρες αξίζουν να ανήκουν στους επιφανείς νέους που διακρίνονται για την ανδρεία τους. Κι όμως, μετά τη μνηστηροφονία, ο Οδυσσέας, θέλοντας να δώσει κουράγιο στον γιο του Τηλέμαχο, υποχρεώνεται να τονίσει το μέγεθος της νίκης εναντίον των καταχραστών του βασιλικού οίκου. Έτσι, οι μνηστήρες, που πριν ήταν τιποτένιοι και οὐκ ἀγαθοί (άνανδροι), πρέπει τώρα να αναγνωριστούν γενναίοι και ἄριστοι (ψ 121-122):

Εμείς όμως σκοτώσαμε της πόλης το αντιστύλι, επιφανέστατα

παλληκαράκια [ἄριστοι κούρων] της Ιθάκης.

Στο τέλος πάλι της Οδύσσειας ο πατέρας του εξοντωμένου Αντινόου Ευπείθης καλεί τους συγγενείς των νεκρών μνηστήρων να πάρουν εκδίκηση, θεωρώντας τον Οδυσσέα υπαίτιο τόσο για τον θάνατο των δικών του συντρόφων όσο, και πολύ περισσότερο, για την εξολόθρευση των ἀρίστων (των πιο γενναίων) νέων της Ιθάκης και της Κεφαλλονιάς. Έτσι, για τους δικούς του τώρα λόγους ο πατέρας ενός αρχηγού νεκρού επαινεί τους γενναίους μνηστήρες μειώνοντας το ήθος του εκδικητή τους (ω 426-429):

Φίλοι, δείτε τι έργο φοβερό μελέτησε αυτός ο άνθρωπος

σε βάρος των Αργείων: όσους με τα καράβια σήκωσε μαζί του,

άξιους και πολλούς, και τα καράβια αφάνισε κι εκείνους

εξολόθρευσε· τώρα, πίσω γυρίζοντας, τους πιο γενναίους [ἀρίστους] θανάτωσε,

και της Ιθάκης και της Κεφαλλονιάς.

Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι οι χαρακτηρισμοί ἀγαθός και κακός σημαίνουν διαφορετικά πράγματα για διαφορετικά πρόσωπα, τα οποία χαρακτηρίζουν τους άλλους μέσα από τη δική τους οπτική γωνία, και ανάλογα πάντοτε με τις εκάστοτε περιστάσεις. Οι ήρωες δεν κρίνονται επομένως με κριτήριο έναν μόνιμο και αυστηρό ηθικό κώδικα. Αυτό ισχύει ακόμη και για τους χαρακτηρισμούς που διατυπώνει ο ίδιος ο ποιητής, αποφεύγοντας να διακρίνει τα δρώντα πρόσωπα με τη λογική του άσπρου-μαύρου. Μένει έτσι πάντοτε ανοιχτό το ενδεχόμενο ο αναγνώστης, παρακολουθώντας την εξέλιξη της πλοκής, να αποφασίζει ανάλογα με τα συμφραζόμενα ποιους θα θεωρήσει καλούς και ποιους κακούς.

Το γεγονός ότι ήρωες των ομηρικών επών αξιολογούνται κυρίως με βάση αυτό που κατορθώνουν στη σφαίρα του ανταγωνισμού δεν σημαίνει ότι η συνεργασία και η φιλία, που εξονομάζεται φιλότης, είναι άγνωστη στις μεταξύ τους σχέσεις. Εξάλλου, η διακινδύνευση σε στιγμές κρίσης προϋποθέτει την υποστήριξη και την υπεράσπιση αυτών με τους οποίους ο ήρωας συνδέεται με αμοιβαίες υποχρεώσεις συγγένειας, φιλίας, στρατιωτικής συμμαχίας, φιλοξενίας, όρκου, ακόμη και με σχέσεις υποτέλειας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο Γλαύκος, που πολεμάει με τους Λυκίους δίπλα στους Τρώες, τα βάζει με τον Έκτορα, καθώς τον βλέπει να οπισθοχωρεί υπό την απειλή του Αίαντα μέσα στο κάστρο της Τροίας, εγκαταλείποντας τον νεκρό συμπολεμιστή του Σαρπηδόνα στο πεδίο της μάχης (Ρ 142-152):

Έκτορα πανέμορφε στην όψη, στη μάχη καθώς φαίνεται υστερούσες πολύ. Αλήθεια, άδικα έχεις βγάλει καλό όνομα, αφού είσαι φοβητσιάρης. Τώρα σκέψου πώς θα σώσεις την πόλη και το κάστρο σου μονάχος με τους άντρες σου, όσοι γεννήθηκαν μέσα στο Ίλιο· γιατί κανένας από τους Λυκίους δε θα έρθει να πολεμήσει με τους Δαναούς για την πόλη σας, γιατί δεν είδα να μας χρωστάτε καμιά χάρη, που πολεμούσαμε πάντα αδιάκοπα με τους εχθρούς. Πώς θα μπορούσες εσύ, σκληρόκαρδε, να σώσεις μέσα στο πλήθος κάποιο κατώτερο πολεμιστή, αφού το Σαρπηδόνα, που ήταν μαζί και φίλος [ξεῖνος] και σύντροφος [ἑταῖρος], τον άφησες να γίνει λεία και έρμαιο στους Αργείους; αυτόν που είχε σταθεί μεγάλο όφελος στην πόλη και σε σένα τον ίδιο, όσο ζούσε, και τώρα δε βάσταξες να τον προστατέψεις από τα σκυλιά.

Ο Έκτορας εδώ κατηγορείται για δειλία όχι μόνο επειδή δεν προσπάθησε να σώσει το σώμα του νεκρού Σαρπηδόνα από τη μάχη αλλά και επειδή, με την οπισθοχώρησή του στο κάστρο της Τροίας, στάθηκε ανίκανος να ανταποδώσει την οφειλή του απέναντι στον νεκρό, που ήταν φίλος από φιλοξενία (ξεῖνος) και σύντροφος στον πόλεμο (ἑταῖρος). Στις αρετές επομένως του ἀγαθοῦ δεν συγκαταλέγεται μόνον η πολεμική υπεροχή, αλλά και η ετοιμότητά του να αναγνωρίζει τις αξίες της ειρηνικής συνύπαρξης, να συνεργάζεται με όσους τον περιβάλλουν και χρειάζονται τη βοήθειά του.

Εξάλλου, και τα δύο ομηρικά έπη, αν και αρχίζουν με στιγμές έντονης κρίσης (που εξελίσσεται σε σύγκρουση), καταλήγουν, με την καθοριστική παρέμβαση και των θεών, σε καταστάσεις -προσωρινής έστω- συμφιλίωσης ανάμεσα στους αντιπάλους. Η Ιλιάδα αρχίζει με την εμφυλιακή έριδα ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Αγαμέμνονα και τελειώνει με τη συμπαθητική φιλότητα του Αχιλλέα με τον Πρίαμο. Η πλοκή της Οδύσσειας εγκαινιάζεται με την πολιτική αναρχία που επικρατεί στο παλάτι της Ιθάκης, εξαιτίας της πολύχρονης απουσίας του κυρίου του οίκου Οδυσσέα, και λήγει πρώτα με την ιδιωτική ερωτική φιλότητα Οδυσσέα και Πηνελόπης και ύστερα με τη δημόσια ανακωχή ανάμεσα στον πρωταγωνιστή του έπους και στους συγγενείς των εξοντωμένων μνηστήρων.

Μ᾽ αυτή την έννοια, στα ομηρικά έπη οι «ανταγωνιστικές», όπως λέμε, αξίες αντιμάχονται διαρκώς τις «συνεργατικές», ενώ η υπεροχή της μιας ή της άλλης αξίας εξαρτάται από τις εκάστοτε αφηγηματικές περιστάσεις και γενικότερα από τη θεματολογία των δύο επών. Η Ιλιάδα ως έπος καθαρά πολεμικό υποτάσσει τη φιλία στην ανδρεία του μαχητή. Αντίθετα η Οδύσσεια, ποίημα που κατεξοχήν υμνεί την επιστροφή ενός ήρωα μετά τον πόλεμο στο σπίτι και στην πατρίδα του, υποτάσσει τις αξίες του πολεμικού ανταγωνισμού στη φιλότητα.

Λ. Πόλκας