10.3. Δίας - Ήλιος - Ερμής

Ο Δίας παρεμβαίνει στον επίλογο της «Κυκλώπειας» (ι 551-555). Όταν, τυφλωμένος ο Πολύφημος, προκαλείται με υπεροπτικό τρόπο από τον Οδυσσέα, που βρίσκεται ήδη στο πλοίο της αναχώρησης, αντιδρά ευχόμενος στον γεννήτορά του Ποσειδώνα να ματαιώσει τον νόστο του ήρωα (το λιγότερο να τον αναστείλει, προβάλλοντας διαδοχικά εμπόδια), αφού στο μεταξύ απολέσει όλους τους εταίρους του. Ο Ποσειδών εισακούει την ευχή του γιου του (ι 536).

Μετά βίας σώζεται από τα βλήματα του Κύκλωπα το καράβι του Οδυσσέα, ωσότου αράζει στο απέναντι παραδείσιο νησί, όπου με αγωνία περιμένουν οι εναπομείναντες σύντροφοι. Στο ακρογιάλι τελείται θυσία στον Δία: καίγονται σφάγια πολλά, μήπως αποτραπεί η κατάρα του Πολύφημου. Ο ύπατος θεός όμως δεν αποδέχεται την έμπυρη ικεσία· αντ᾽ αυτού, μουρμουρίζοντας στοχάζεται πώς θα χαθούν όλα τα καράβια στην εξέλιξη του νόστου, πώς θα αφανιστούν όλοι οι εταίροι - για αφανισμό του Οδυσσέα δεν γίνεται λόγος.

Με τον τρόπο αυτό προαποφασίζεται από τον Δία, ύστερα και από τη συναίνεση του Ποσειδώνα, ο ολοκληρωτικός όλεθρος των εταίρων, που αποτελεί μοναδική εξαίρεση, σε σύγκριση προς όλους τους άλλους νόστους, όσοι περιέχονται στο εσωτερικό του έπους ή αναφέρονται στην περίληψη του επικού κύκλου. Το σκάνδαλο αυτό της Οδύσσειας (που εξυπηρετεί ωστόσο τις συνθετικές προδιαγραφές του έπους) ο ποιητής το παρακάμπτει με διαδοχικούς ελιγμούς. Ο κυριότερος εντοπίζεται στο επεισόδιο της Θρινακίας (προβάλλεται και στο προοίμιο του έπους), όπου οι εταίροι ενοχοποιούνται, επειδή, παρά τις αποτρεπτικές προειδοποιήσεις του Οδυσσέα, σφάζουν, ψήνουν και τρώνε τα ιερά βόδια του Ήλιου, για να κατευνάσουν την αδήριτη πείνα τους.

Η ατάσθαλη αυτή πράξη προκαλεί την οργή του Ήλιου, ο οποίος μπροστά στον Δία απαιτεί άμεση τιμωρία των ενόχων· άλλως απειλεί να κατέβει στον Άδη, αφήνοντας τη γη στο απόλυτο σκοτάδι. Ο Δίας αποτρέπει την πραγματοποίηση της απειλής με την υπόσχεση ότι ο ίδιος θα τιμωρήσει παραδειγματικά τους ανίερους συντρόφους, συντρίβοντας το καράβι τους με πυρφόρο κεραυνό. Η συντριβή συντελείται, μόλις το καράβι αποπλέει από το νησί, και επιφέρει τον τραγικό όλεθρο όλων των εταίρων. Μόνος ο Οδυσσέας σώζεται, κρεμασμένος πρώτα σε μια αγριοσυκιά, προσηλωμένος μετά σε ένα μαδέρι, που τον μεταφέρει εννέα μέρες, ωσότου τη δέκατη τον βγάζει στο νησί της Καλυψώς. Έτσι ελαττώνεται, αν δεν μηδενίζεται, η άδικη μεροληψία του Δία στο τέλος της «Κυκλώπειας» εις βάρος των εταίρων του Οδυσσέα: οι ανένοχοι ακόμη εκεί σύντροφοι γίνονται εδώ αμετάκλητα ένοχοι.

Η προδήλωση εξάλλου του ολέθρου των εταίρων (τόσο από τον Ποσειδώνα όσο και από τον Δία) στη δέκατη ραψωδία δεν είναι άμεση, εφόσον περιέχεται στην αναδιήγηση του επεισοδίου από τον ήρωα, ύστερα μάλιστα από δέκα χρόνια. Από την άποψη αυτή τίθεται το ερώτημα με ποιους όρους τη χρεώνει ο ποιητής στον Οδυσσέα: ως προκαταβολική εικασία του αφηγητή του; ως μεταγενέστερη γνώση δική του, που μεταφέρεται από το παρόν στο παρελθόν; Η απορία ακούγεται σχολαστική, βοηθάει όμως να διαγνώσουμε τις συνέπειες που έχει κάποτε ο δανεισμός της σκέψης και της γνώσης του ποιητή ειδικότερα στον Οδυσσέα, ο οποίος αποτελεί, όπως έχουμε αλλού υποδείξει, το αφηγηματικό του άλλοθι. Γεγονός που σημαίνει ότι ο ποιητής εμπιστεύεται τη δική του αφηγηματική παντογνωσία στον κεντρικό του ήρωα. Θα πρέπει ίσως και αυτός ο ελιγμός να συνυπολογιστεί ως δείγμα της γενικότερης ειρωνείας που διαπερνά το έπος της Οδύσσειας.

Η διείσδυση του Ερμή στο σώμα των «Απολόγων» αναγνωρίζεται σε κομβικό σημείο του επεισοδίου της Κίρκης (κ 274-307). Η μάγισσα έχει παγιδεύσει ήδη τους μισούς εταίρους του Οδυσσέα, μεταμορφώνοντάς τους σε έγκλειστα γουρούνια. Ειδοποιημένος ο Οδυσσέας από τον τρομαγμένο Ευρύλοχο, προστρέχει «στον τόπο του εγκλήματος», για να δει τι γίνεται και τι μπορεί ο ίδιος να κάνει, αδιαφορώντας για τον προσωπικό του κίνδυνο. Από αυτόν ακριβώς τον κίνδυνο τον προφυλάσσει εγκαίρως ο Ερμής: μεταμορφωμένος σε έφηβο, που μόλις χνούδισε το γένι του, τον σταματά καθ᾽ οδόν, του εξηγεί τι έγινε με τους μισούς εταίρους του, τι απειλείται να γίνει και με τον ίδιο, του προσφέρει το βότανο μώλυ, ως αντιφάρμακο στο φαρμάκι της Κίρκης, και του συστήνει πώς πρέπει να αντιμετωπίσει τις άλλες ορέξεις και προσφορές της δαιμονικής θεάς.

Δ. Ν. Μαρωνίτης