10.2. Ερμής - Ποσειδών - Αθηνά

Η πέμπτη ραψωδία, όπου για πρώτη φορά εμφανίζεται αυτοπροσώπως μέσα στο έπος ο Οδυσσέας, μοιράζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αφιερώνεται διαδοχικά: στην επίσκεψη του Ερμή στην Ωγυγία και στον διάλογό του με την Καλυψώ, η οποία, παρά τις συναισθηματικές της αντιστάσεις, υποχωρεί τελικώς στην τελεσίδικη εντολή του Δία· στον διάλογο της Καλυψώς με τον Οδυσσέα, ο οποίος εξελίσσεται σε συμφωνία για την αναχώρηση του ήρωα και επισφραγίζεται με ολονύχτιο έρωτα· στην κατασκευή σχεδίας το άλλο πρωί με τη σύμπραξη και της Καλυψώς· στον οριστικό, τέλος, χωρισμό και αποχαιρετισμό τους. Ως εδώ η Αθηνά παντελώς απέχει.

Το δεύτερο μέρος δραματοποιεί το συντριπτικό ναυάγιο του Οδυσσέα, εξαιτίας της σφοδρής εκδικητικής επίθεσης του Ποσειδώνα με πολλαπλή καταιγίδα και τρικυμία. Από την οποία σώζεται ανέλπιστα ο Οδυσσέας, χάρη στην επίμονη αντοχή του, ενισχυμένη από τη θαλασσινή Λευκοθέα, κόρη του Κάδμου, και την ίδια την Αθηνά. Η Λευκοθέα, αναδυόμενη καταμεσής του τρικυμισμένου πελάγους, τον εφοδιάζει με προστατευτικό μαγνάδι· η Αθηνά επεμβαίνει προς το τέλος, κατευνάζοντας τους ενάντιους ανέμους. Αναπλέοντας τις ήρεμες εκβολές ενός ιερού ποταμού ο Οδυσσέας, γυμνός και εξοντωμένος, κουρνιάζει κάτω από πυκνόφυλλο θάμνο και παραδίνεται σε ύπνο βαθύ, με την τρυφερή φροντίδα της αόρατης θεάς.

Πρόκειται για την κορυφαία περιπέτεια του ήρωα, που, πρωθύστερα, από έσχατη γίνεται πρώτη, αποσπάται από το ευρύ πλαίσιο των «Μεγάλων Απολόγων», μεταφέρεται στο ποιητικό παρόν του έπους, και την αφήγησή της την αναλαμβάνει, κατ᾽ εξαίρεση, ο ίδιος ο ποιητής. Σ᾽ αυτό εξάλλου το ναυάγιο το ποιητικό σχέδιο παραχωρεί καθοριστικό ρόλο στον Ποσειδώνα, που λειτουργεί ως έσχατο εμπόδιο στον μετέωρο ακόμη νόστο του ήρωα. Στην παραχώρηση αυτή συμβάλλει με τη στάση της και η Αθηνά, η οποία αφήνει τον αντίπαλο θεό ανενόχλητο στον θαλασσινό του χώρο, και μόνον όταν ο ναυαγός πλησιάζει στη στεριά, η θεά διακριτικά παρεμβαίνει. Τακτική που τηρείται σε όλη τη ροή του έπους, όπου οι δύο θεοί δεν συμπλέκονται, αλλά διαδέχονται ο ένας τον άλλον. Εφεξής ο Ποσειδών αποχωρεί από την αφηγηματική σκηνή έως τη δέκατη τρίτη ραψωδία, όπου κάνει την τελευταία του εμφάνιση σε ένα συμβιβαστικό διάλογο με τον Δία - θα τον δούμε στην ώρα του.

Στην έκτη ραψωδία, από τις λυρικότερες του έπους, η Αθηνά προάγει και συμπληρώνει τον κινητικό της ρόλο. Όσο ο Οδυσσέας παραμένει βυθισμένος στον ανακουφιστικό του ύπνο, επισκέπτεται η θεά αξημέρωτα την ενύπνια Ναυσικά στον θάλαμό της, μεταμορφωμένη στη συνομήλικη κόρη του Δύμαντα. Σε όνειρο η θεά παρακινεί την κόρη του Αλκίνοου και της Αρήτης να ζητήσει από τον πατέρα της άμαξα και μούλες, που θα την οδηγήσουν στο ποτάμι, για να πλύνει τα προικιά της, ενόψει επερχόμενου γάμου, που δεν πρέπει κι άλλο ν᾽ αργήσει. Ξημερώνοντας, η Ναυσικά προσφεύγει παρακλητικά στον πατέρα της, αποκρύβοντας όμως, με παρθενική αιδημοσύνη, τον πραγματικό σκοπό της παράκλησής της. Επικαλείται το ενδιαφέρον της για τα ανύπαντρα αδέλφια της, προσποιούμενη ότι τα δικά τους γαμήλια ρούχα αναλαμβάνει να φρεσκάρει στα νερά του ποταμού. Ο Αλκίνοος κάνει πως δεν καταλαβαίνει τον αμήχανο ελιγμό της κόρης του, και πρόθυμα της παραχωρεί μέσα και συνοδεία για την κατάβασή της στο ποτάμι.

Η επόμενη κίνηση της Αθηνάς σκοπεύει στην αφύπνιση του Οδυσσέα και στην εμφάνισή του μπροστά στη Ναυσικά. Με άμεσο σκοπό: την είσοδό του στο παλάτι της Σχερίας· την υποδοχή του από τους βασιλείς και τους εξέχοντες Φαίακες· την ευόδωση του νόστου του. Διαδοχικά τεχνάσματα της θεάς, πίσω από τα οποία εύκολα διακρίνεται η ευρηματική φαντασία του ποιητή, προωθούν το ποιητικό αυτό σχέδιο. Ο Οδυσσέας αφυπνίζεται από τις χαρούμενες φωνές των κοριτσιών, όταν η σφαίρα που παίζουν χορεύοντας, με επέμβαση της Αθηνάς, τους ξεφεύγει και πέφτει στο ποτάμι. Κρύβοντας όσο γίνεται τη γύμνια του, ο εξαγριωμένος από το ναυάγιο Οδυσσέας τρομάζει τις άλλες κοπέλες, όχι όμως και τη θαρραλέα Ναυσικά, που φαίνεται εξαρχής να εντυπωσιάζεται. Ο θαυμασμός και η ικεσία του ξένου στα γόνατα της ωραίας κόρης πιάνουν αμέσως τόπο: η θυγατέρα του Αλκίνοου και της Αρήτης υπόσχεται φιλοξενία, προτείνει λουτρό του ξένου στο ποτάμι, προσφέρει ρούχο και, όταν αντικρίζει τον Οδυσσέα εξωραϊσμένο από την Αθηνά, συγκινείται με την αρρενωπή ομορφιά του και μέσα της εύχεται να της τύχει κι εκείνης τέτοιος γαμπρός. Ακολουθεί η διακριτική συμπόρευση προς την πόλη, στην οποία συμβάλλει με τον τρόπο της και η θεά.

Στην εξέλιξη της «Φαιακίδας», που καλύπτει τις δύο επόμενες ραψωδίες, η Αθηνά μοιάζει να παρακολουθεί τα δρώμενα εξ αποστάσεως, με ελάχιστες, δευτερεύουσας σημασίας, εξαιρέσεις. Λόγου χάριν: στην αρχή της έβδομης ραψωδίας καλύπτει τον ευνοούμενο ήρωά της με νεφέλη, για να τον προφυλάξει καθ᾽ οδόν από τα καχύποπτα βλέμματα των Φαιάκων· αναλαμβάνοντας ρόλο κήρυκα, συναγείρει στην αγορά τους Φαίακες, για να δουν από κοντά τον ξένο, στην αρχή της όγδοης ραψωδίας· στην ίδια ραψωδία, όταν ο Οδυσσέας προκαλείται από τον θρασύ νεανία Ευρύαλο, να επιδείξει κι αυτός την όποια αθλητική του επίδοση στα προκηρυγμένα αγωνίσματα των Φαιάκων, η θεά τον υποβοηθεί στη δισκοβολία, ώστε να ξεπεράσει με τη βολή του το συμβατικό τέρμα.

Ρόλο πάντως προγραμματικό δεν αναλαμβάνει η Αθηνά ούτε στο πλαίσιο των αναδρομικών «Απολόγων» του Οδυσσέα. Η επόμενη δραστική της εμφάνιση επιφυλάσσεται για τη δέκατη τρίτη ραψωδία. Στο μεταξύ, σε εσωτερικά επεισόδια των «Μεγάλων Απολόγων», εμφανίζονται ο Δίας έμμεσα και ο Ερμής άμεσα. Του ενός ο ρόλος είναι καθοριστικός για την τύχη των εταίρων· του άλλου επικουρικός για την προστασία του Οδυσσέα από τα φάρμακα της Κίρκης.

Δ. Ν. Μαρωνίτης