9.2. Οὖλος Ὄνειρος

Ανάλογα με την έκτασή της η Ιλιάδα εξελίσσεται στον περιορισμένο χρόνο πενήντα δύο ημερών, από τις οποίες οι δραστήριες, μάχιμες ημέρες της είναι μόλις τέσσερις, τέσσερις και οι άγρυπνες νύχτες της. Αυτή η χρονική συμπύκνωση συνεπάγεται έντονη δραματοποίηση του έπους, όπου ο μύθος του υποτάσσεται σε διαδοχικές πλοκές, οι οποίες αναστέλλουν προσώρας την πρόοδό του, σάμπως να επιδιώκουν την ανατροπή του, την απομυθοποίησή του. Και ασφαλώς δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τις περιπλοκές αυτές τις εγκαινιάζει ο ίδιος ο Δίας στην αρχή της δεύτερης ραψωδίας.

Όλοι οι άλλοι ολύμπιοι θεοί, στο τέλος της πρώτης ραψωδίας, πηγαίνουν να κοιμηθούν, αφού έχουν στο μεταξύ στεφανώσει το θεϊκό συμπόσιό τους με άσβεστο γέλιο, νέκταρ και μουσική ευφροσύνη. Μόνος ο Δίας παραμένει ξάγρυπνος. Τον βασανίζει η σκέψη πώς, εκπληρώνοντας την υπόσχεσή του στη Θέτιδα, θα στριμώξει τους Αχαιούς στα καράβια τους με πολλές απώλειες, αποκαθιστώντας έτσι την πληγωμένη τιμή του Αχιλλέα. Τελικώς παίρνει την απόφαση να στείλει στον ενύπνιο Αγαμέμνονα τον οὖλον Ὄνειρον (πρόκειται για προσωποποίηση του παραπλανητικού ονείρου) ταχυδρόμο μιας πλαστής εντολής: πως έφτασε δήθεν η ώρα να αλωθεί η Τροία· πως οφείλει να συναγείρει ο Αγαμέμνων τον στρατό στην άμεση αυτή και νικηφόρα επίθεση, που θα οδηγήσει τους Τρώες στον αφανισμό.

Απροσδόκητος ελιγμός του Δία, όπου το μαύρο αντιστρέφεται σε άσπρο, αφού η αποφασισμένη ήττα των Αχαιών παραμορφώνεται σε επικείμενη νίκη. Η παραμόρφωση όμως αυτή δημιουργεί εμπλοκή στον ιλιαδικό μύθο και πόλεμο, εφόσον η άλωση της Τροίας δεν προβλέπεται καν να πραγματοποιηθεί στο αφηγηματικό πλαίσιο της Ιλιάδας. Οπότε προκύπτει το κρίσιμο ερώτημα: γιατί επιλέγει, λαθραία μάλιστα, ο ποιητής της Ιλιάδας την απάτη αυτή και την κατοχυρώνει με το κύρος του Δία; Ή για να το πούμε αλλιώς: τι εξυπηρετεί η θεϊκή παραπλάνηση, η οποία υπολογίζει ίσως και στην ευπιστία του Αγαμέμνονα;

Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι απαραίτητο ζητούμενο στη φάση αυτή είναι να αρχίσει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ο ιλιαδικός πόλεμος (μεγάθεμα αναφαίρετο σε κάθε ηρωικό έπος), ο οποίος έχει μπλοκαριστεί με τα δυσάρεστα δρώμενα της πρώτης ραψωδίας, που έχουν προκαλέσει, προσωρινή έστω, αδράνεια και αθυμία στο στρατόπεδο των Αχαιών. Αυτό τον στόχο λοιπόν έχει στον νου του ο ποιητής· με την παραπλανητική διαβεβαίωση του Δία ότι επίκειται η άλωση της Τροίας, ο αποθαρρημένος στρατός θα αναθαρρήσει, ώστε να ξεκινήσει ο ιλιαδικός πόλεμος. Πίσω ωστόσο από την αισιόδοξη αυτή εκδοχή, κρύβεται η σκόπιμη απόφαση του Δία να εμπλέξει τους Αχαιούς σε ανισόρροπο αγώνα υπέρ των Τρώων. Οπότε περιμένουμε να δούμε τι θα προκύψει από την συμπαράταξη της πραγματικής και της πλαστής βουλής του Δία. Η συνέχεια ωστόσο της αφήγησης περιπλέκει περισσότερο το συγκεκριμένο πρόβλημα αντί να το λύνει.

Αναστατωμένος από το θεϊκό όνειρο ο Αγαμέμνων δοκιμάζει να ζυγίσει το νόημά του. Αποφασίζει λοιπόν να συγκαλέσει, μόλις ξημερώσει, συνέλευση όλου του στρατού. Προηγουμένως ενημερώνει τον Νέστορα και τους άλλους σεβάσμιους γέροντες των Αχαιών για την ενύπνια επίσκεψη του οὔλου Ὀνείρου, επαναλαμβάνοντας επί λέξει το ονειρικό μήνυμά του. Στη συνέλευση της πανστρατιάς αγορεύει πρώτος ο Αγαμέμνων. Κρατώντας το βασιλικό σκήπτρο στο χέρι, ο αρχηγός του στρατού, εντελώς απροσδόκητα, μπλοφάρει, σαν να ζήλεψε τον τακτικό ελιγμό του Δία. Αντιστρέφει δηλαδή το πλαστό μήνυμα του θεού για νικηφόρα έφοδο σε παραδοχή πλαστής εκστρατευτικής αποτυχίας: δεν πρόκειται, λέει, να αλωθεί η Τροία, παρά την επίπονη εννεάχρονη πολιορκία της, εξαιτίας της αμετάκλητης άρνησης του Δία· καιρός λοιπόν να μπούνε όλοι οι Αχαιοί στα καράβια, να γυρίσουν πίσω, καθένας στην πατρίδα του, προτού να είναι πολύ αργά.

Αυτά αγορεύει ο Αγαμέμνων, ελπίζοντας πως θα ερεθίσει έτσι τη φιλοτιμία του στρατού, πως θα εξάψει το αγωνιστικό μένος των πολεμιστών. Συμβαίνει όμως το αντίθετο. Αγνοώντας την πραγματική του πρόθεση, το μέγα πλήθος του στρατού το βάζει στα πόδια· σαν σίφουνας ορμούν όλοι προς τα καράβια, πρόθυμοι και έτοιμοι για τον επαίσχυντο νόστο. Και η φυγομαχία αυτή θα είχε πραγματοποιηθεί, αν την τελευταία στιγμή δεν παρενέβαινε η Ήρα, που ξεσηκώνει την Αθηνά, και εκείνη τον Οδυσσέα, για να την αποτρέψει. Έργο που κατορθώνει ο έμπειρος γιος του Λαέρτη, χρησιμοποιώντας, εκτός από επιχειρήματα, και ρόπαλο. Μετά το γεύμα εντεταλμένοι κήρυκες καλούν τους πολεμιστές να οπλιστούν και να συνταχθούν, έτοιμοι για την αποφασιστική μάχη. Η ένοπλη σύνταξη περιγράφεται με τρόπο εντυπωσιακό και εικονογραφείται με τέσσερις λαμπρές παρομοιώσεις.

Συμπέρασμα: η εύστοχη παραπλάνηση του Δία προκαλεί την άστοχη παραπλάνηση του Αγαμέμνονα, εμπλέκοντας το έπος σε πιθανό αδιέξοδο, εμποδίζοντας ακόμη και τη συνέχισή του. Πρόκειται ασφαλώς για επιλογή του ποιητή, όπου η πλοκή αντιστέκεται στον παραδοσιακό μύθο, δοκιμάζοντας την αντοχή του. Την επιλογή αυτή καλείται να καλύψει με το κύρος του ο Δίας. Επομένως θεός και ραψωδός εδώ όχι μόνο συνεργάζονται αλλά σχεδόν συνωμοτούν. Παραμένει ωστόσο μετέωρο το ερώτημα αν, πότε και πώς θα πραγματοποιηθεί η απόφαση του Δία για οριακή ήττα των Αχαιών. Πάντως όχι αμέσως, γιατί τότε ο ιλιαδικός πόλεμος θα είχε εντελώς άδοξη αρχή. Γι᾽ αυτό η πρόβλεψη της ήττας προς το παρόν αναβάλλεται, και αντ᾽ αυτής προβάλλεται ενδιαμέσως η μάχιμη υπεροχή των Αχαιών, που θα κρατήσει έως και την έκτη ραψωδία. Στο μεταξύ ο Δίας αναλαμβάνει ρόλο επόπτη και διαιτητή.

Δ. Ν. Μαρωνίτης