2.1. Μύθος και πλοκή στην Ιλιάδα

Σε πρώτη ματιά η υπόθεση της Ιλιάδας είναι περιθωριακή, σε σύγκριση με το σύνολο του τρωικού μύθου. Στον δέκατο χρόνο του πολέμου ξεσπά ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Αγαμέμνονα σφοδρή φιλονικία, επειδή ο Αγαμέμνονας επιμένει να του πάρει τη Βρισηίδα, έπαθλο από προηγούμενη νικηφόρα μάχη στα περίχωρα της Τροίας, σε αντικατάσταση της Χρυσηίδας, την οποία ο στρατάρχης των Αχαιών υποχρεώνεται να επιστρέψει στον ιερέα πατέρα της. Έτσι προκύπτει ο θυμός, η μῆνις, του Αχιλλέα, που θα τον κρατήσει μακριά από τη μάχη δεκαεπτά ολόκληρες ραψωδίες. Στο μεταξύ, η μητέρα του ήρωα, η Θέτιδα, έχει εξασφαλίσει από τον Δία την υπόσχεση ότι, για να τιμήσει τον προσβεβλημένο γιο της, θα οδηγήσει τους Αχαιούς στο χείλος της ήττας, ώστε να αναγκαστούν να ζητήσουν από τον Αχιλλέα την επιστροφή του στο πεδίο της μάχης. Τελικά ο θυμωμένος ήρωας επιστρέφει στον πόλεμο, μόνο όταν σκοτώνεται ο αγαπημένος του σύντροφος Πάτροκλος από τον Έκτορα, για να εκδικηθεί τον φόνο του φίλου του. Στη φονική μανία του εξοντώνει και διασύρει βάναυσα τον Έκτορα, αφού έχει εξαναγκάσει όσους Τρώες γλίτωσαν τον αφανισμό να αποσυρθούν μέσα στο κάστρο. Μετά, θρηνώντας σπαρακτικά για τον χαμό του Πατρόκλου, ετοιμάζει την πυρά που θα αποτεφρώσει τον νεκρό και προκηρύσσει επιτάφιους αγώνες προς τιμή του. Ο εξακολουθητικός όμως διασυρμός του νεκρού Έκτορα από τον Αχιλλέα προκαλεί την οργή και τον ἔλεον των θεών, οι οποίοι, με τη συνδρομή του Ερμή και της Θέτιδας, πετυχαίνουν να παραδώσει ο Αχιλλέας το σώμα του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαμο. Συμφωνώντας μαζί του να γίνει ανακωχή έντεκα ημερών, προκειμένου να εξασφαλιστεί η έντιμη ταφή του γιου του. Έτσι τελειώνει, σάμπως να κόβεται απότομα, η αφήγηση της Ιλιάδας.

Όποιος έχει μάθει, από παιδική έστω μυθολογία, τα κύρια επεισόδια και τους πρωταγωνιστές του τρωικού πολέμου, μάλλον απογοητεύεται από την τόσο ισχνή υπόθεση της Ιλιάδας, που αφήνει έξω από το αφηγηματικό της πλαίσιο κορυφαία περιστατικά του τρωικού μύθου, τα οποία μας είναι γνωστά από τις σωζόμενες περιλήψεις των άλλων ποιημάτων του επικού κύκλου (βλ. σχετικά στην «Εισαγωγή»). Παραδείγματα από την Αιθιοπίδα: ο αγώνας του Αχιλλέα με την αμαζόνα Πενθεσίλεια, η μονομαχία του με τον μελαψό Μέμνονα, τον γιο της Ηώς, η τελική σύγκρουσή του με τον Πάρη, στην οποία ο μεγάλος ήρωας πέφτει νεκρός, παγιδευμένος από τον θεό Απόλλωνα. Παραδείγματα από την Ιλίου πέρσιν: η άλωση της Τροίας με τον δόλο του δούρειου ίππου, και η ανίερη αρπαγή της Κασσάνδρας από τον Αίαντα.

Τόσα και τέτοια εντυπωσιακά επεισόδια του τρωικού μύθου και πολέμου η Ιλιάδα φαίνεται να τα παραμερίζει, επιμένοντας στη δική της λιτή αφήγηση· η οποία, σε αντίθεση προς τη δεκάχρονη διάρκεια του τρωικού πολέμου, περιορίζει τη μάχιμη δράση της σε τέσσερις μόλις ημέρες, αδρανοποιεί στα τρία τέταρτα του έπους τον Αχιλλέα και επιμένει στον διπλό φόνο του Πατρόκλου και του Έκτορα. Παρά ταύτα, με τη δική της, ανατρεπτική σχεδόν, πλοκή κατορθώνει το ακατόρθωτο. Επιχειρώντας μια τομή στον κορμό του τρωικού πολέμου, δείχνει την ανατομία του, δικαιώνοντας τον τίτλο της· ως Ιλιάδα διεκδικεί τον δικό της ιλιαδικό μύθο, μέσα στα ευρύτερα συμφραζόμενα του τρωικού μύθου, φιλοξενώντας μόνο τα σπέρματά του. Αφηγείται δηλαδή με τον πιο συναρπαστικό τρόπο την τραγωδία του τρωικού πολέμου, αναδεικνύοντας συγχρόνως το ήθος και το κλέος των ηρώων του και στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Κορυφαίο παράδειγμα το ζεύγος Αχιλλέα-Έκτορα, το οποίο καθορίζει το παράδοξο τέλος του έπους. Προηγουμένως όμως αξίζει να δούμε με τι λογής ελιγμούς εξοφλεί η Ιλιάδα τα χρέη της απέναντι στον μύθο του τρωικού πολέμου, από τον οποίο και δανείζεται τον δικό της μύθο.

Ένας τρόπος αυτής της εξόφλησης είναι οι προληπτικές αναφορές σε όσα κρίσιμα γεγονότα πρόκειται να συμβούν. Παραδείγματα: ο Έκτορας στην περίφημη συνομιλία του με την Ανδρομάχη προλέγει με απόλυτη βεβαιότητα την πτώση της Τροίας· η Θέτιδα προειδοποιεί απερίφραστα τον γιο της πως, αν παραμείνει στην Τροία, τον περιμένει γρήγορος θάνατος. Με ανάλογους ελιγμούς η Ιλιάδα ενσωματώνει στο δικό της αφηγηματικό παρόν σκηνές και περιστατικά του τρωικού μύθου, που λογικά ανήκουν στην αρχή του και όχι στον τελευταίο, δέκατο χρόνο του. Έτσι, πριν από την πρώτη σύγκρουση Αχαιών και Τρώων, που προετοιμάζεται στη δεύτερη ραψωδία του έπους, ο ποιητής δεν διστάζει να παραθέσει κατάλογο πλοίων και στρατιωτικής δύναμης των Αχαιών, ο οποίος συμπληρώνεται με τον αντίστοιχο κατάλογο των Τρώων και των επικούρων τους. Η πρώτη, εξάλλου, συλλογική μάχη της Ιλιάδας καθυστερεί απροσδόκητα, καθώς στην τρίτη ραψωδία του έπους συμφωνούν με όρκο Αχαιοί και Τρώες να λύσουν την πολεμική τους διαφορά με μονομαχία του Μενελάου και του Πάρη. Λύση που θα είχε πάλι τη λογική της θέση στην αρχή του πολέμου, αλλά μεταφέρεται και δραματοποιείται με εξαιρετική τόλμη εδώ. Με άλλα λόγια: η Ιλιάδα συγκεντρώνει μέσα στο δικό της ολιγοήμερο αφηγηματικό παρόν σήματα από το μυθολογικό παρελθόν της και το μυθολογικό της μέλλον, όπως τα είχε ορίσει ο προηγούμενος τρωικός μύθος.

Η Ιλιάδα χαρακτηρίζεται έπος ηρωικό, επειδή ακριβώς κεντρικό της θέμα έχει τον πόλεμο, όπου κατεξοχήν συγκρούονται αντίπαλοι ήρωες. Ο ιλιαδικός ωστόσο πόλεμος δεν είναι μήτε μονότονος μήτε μονότροπος, και αυτό οφείλεται στη γενικότερη δραματική πλοκή του έπους. Η δραματοποίηση του ιλιαδικού πολέμου κατορθώνεται με πολλούς τρόπους που εναλλάσσονται. Πρώτα με τις διαφορετικές τυπικές μορφές που παίρνει η πολεμική σύγκρουση στην εξέλιξή της: μέσα στη δίνη της συλλογικής μάχης ξεχωρίζουν οι τύποι της μονομαχίας και της αριστείας. Εφαρμογές της μονομαχίας έχουμε περισσότερες, ξεχωρίζουν όμως του Μενελάου με τον Πάρη στην τρίτη ραψωδία, του Αχιλλέα με τον Έκτορα στην εικοστή δεύτερη. Αριστεία εξάλλου γνωρίζουν οι σημαντικότεροι ήρωες στο στρατόπεδο των Αχαιών: ο Διομήδης, ο Αγαμέμνονας, ο Ιδομενέας, ο Αίας, ο Πάτροκλος, ο Αχιλλέας, και άλλοι. Ανάμεσα στους Τρώες σημαντικότερη αποδεικνύεται η αριστεία του Έκτορα, ο οποίος στην κρισιμότερη καμπή του ιλιαδικού πολέμου, όσο ακόμη απέχει από τη μάχη ο Αχιλλέας, περνά την αμυντική οχύρωση των Αχαιών και βάζει φωτιά σε ένα από τα πλοία τους. Με την εναλλαγή λοιπόν αυτών των μορφών (συλλογική μάχη, μονομαχία, αριστεία) εξασφαλίζεται η πολεμική ποικιλία.

Ο ιλιαδικός όμως πόλεμος δραματοποιείται και με άλλους απρόβλεπτους τρόπους: με τις αναβολές του, με τις αντιστροφές του, με τις αναστολές του. Είδαμε προηγουμένως πόσο καθυστερεί η πρώτη συλλογική σύγκρουση Αχαιών και Τρώων· πραγματοποιείται μόλις στο δεύτερο μέρος της τέταρτης ραψωδίας. Η αναβολή προκαλεί ασφαλώς αναμονή και ένταση στον ακροατή του έπους, χρειάζεται όμως έντεχνος χειρισμός της, για να μη γυρίσουν τα αισθήματα αυτά σε ανυπόμονη δυσφορία. Ο ποιητής της Ιλιάδας διαθέτει στο έπακρο την αφηγηματική αυτή επιδεξιότητα.

Οι αντιστροφές αφορούν την απροσδόκητη εξέλιξη του ιλιαδικού πολέμου. Τυπικό παράδειγμα τα όσα συμβαίνουν, μετά και παρά την υπόσχεση του Δία προς τη Θέτιδα, στην πρώτη ραψωδία του έπους. Ενώ δηλαδή ο Δίας βεβαιώνει τη μάνα του Αχιλλέα ότι θα αφήσει τους Τρώες να στριμώξουν άσχημα τους Αχαιούς, ωσότου αναζητήσουν τον απέχοντα από τη μάχη Αχιλλέα, για έξι τουλάχιστον ραψωδίες οι Αχαιοί κρατούν το μαχητικό προβάδισμα. Αν ο ποιητής επιλέγει τη μέθοδο αυτή για να ερεθίσει την απορία του ακροατηρίου του, ο Δίας την επιτρέπει, υποχωρώντας προσωρινά στη φιλελληνική φιλοτιμία της Ήρας και της Αθηνάς. Η αντιστροφή ωστόσο αυτή περιπλέκεται ακόμη περισσότερο στην αρχή της δεύτερης ραψωδίας.

Θέλοντας ο Δίας να παραπλανήσει τον Αγαμέμνονα, του στέλνει μέσα στην άγρια νύχτα τον οὖλον (τον δόλιο) Όνειρο, που βεβαιώνει τον κοιμισμένο αρχηγό του στρατού ότι έφτασε επιτέλους η ώρα της τελικής νίκης των Αχαιών, και πρέπει, μόλις ξημερώσει, να τους ξεσηκώσει για την αποφασιστική μάχη. Ο Αγαμέμνονας, ανυποψίαστος για τον δόλο του Δία, εμπιστεύεται το μήνυμα του Ονείρου, αλλά έχει την παράλογη έμπνευση να αντιστρέψει το περιεχόμενό του. Στην ταραγμένη συνάθροιση του στρατού το πρωί της άλλης μέρας ανακοινώνει την απόφασή του να σταματήσουν οι Αχαιοί την ατελέσφορη πια πολιορκία της Τροίας, να μπουν στα καράβια τους, και να επιστρέψει καθένας στον τόπο του· πιστεύοντας πως η απαισιόδοξη προτροπή του θα προκαλέσει θετική αντίδραση και θα διπλασιάσει την πολεμική όρεξη του στρατού. Η προσδοκία όμως αυτή παταγωδώς διαψεύδεται: οι Αχαιοί, με την κυνική παρέμβαση και του αντιηρωικού Θερσίτη, παίρνουν στα σοβαρά τη σύσταση του Αγαμέμνονα, διαλύουν τη συνέλευση και τρέχουν προς τα πλοία τους, πρόθυμοι να εγκαταλείψουν τον κίνδυνο της μάχης, για να γυρίσουν σώοι στα σπίτια τους. Έτσι ο ποιητής ανατρέπει προσωρινά την ηρωική παράδοση, υποβάλλοντας την απραγματοποίητη τελικά υπόθεση της αντιστροφής της σε φυγόμαχη δειλία.

Ο τρίτος και σημαντικότερος τρόπος δραματοποίησης του ιλιαδικού πολέμου είναι οι ενδιάμεσες αναστολές του, οι προσωρινές παύσεις του, στο διάκενο των οποίων αναπτύσσονται απόλεμες ή αντιπολεμικές συνομιλίες. Ομιλητικές δηλαδή σκηνές, οι οποίες επιδιώκουν να φέρουν σε συμφιλιωτική επαφή πρόσωπα που ο πόλεμος τα έχει χωρίσει, ακόμη και αντίπαλους ήρωες. Σ᾽ αυτό το σύμπλεγμα των συνομιλιών ξεχωρίζουν η συζυγική ομιλία του Έκτορα και της Ανδρομάχης στην έκτη ραψωδία και η συμφιλιωτική (εταιρική) ομιλία του Αχιλλέα και του Πριάμου στην εικοστή τέταρτη. Αν η συζυγική σχέση Έκτορα και Ανδρομάχης εξαρθρώνεται στη συνέχεια του ιλιαδικού πολέμου με τον φόνο του Έκτορα από τον Αχιλλέα, η εταιρική ομιλία Αχιλλέα-Πριάμου οδηγείται στο θετικό της τέλος, αποφασισμένο ήδη από τους θεούς: ο Έκτορας επιστρέφεται, όπως είδαμε, στους δικούς του για έντιμη ταφή, ο πόλεμος Αχαιών και Τρώων αναστέλλεται για έντεκα μέρες, και μ᾽ αυτή την, προσωρινά έστω, απόλεμη συμφιλίωση ο ποιητής σφραγίζει το έπος του. Στο σημείο όμως αυτό αναγνωρίζεται η κυριότερη απόκλιση του ιλιαδικού από τον τρωικό πόλεμο.

Ο τρωικός πόλεμος, όπως εξάλλου κάθε παραδοσιακός πόλεμος, αργά ή γρήγορα τερματίζεται με τη νίκη του ενός και την ήττα του άλλου αντιπάλου. Στην περίπτωση όμως του ιλιαδικού μύθου η πολεμική αυτή αρχή αφηγηματικά ανατρέπεται. Καθώς η συνομιλία Πριάμου και Αχιλλέα οδηγεί στην απόφαση εντεκαήμερης αποχής Αχαιών και Τρώων από τη φονική μάχη, και το έπος τελειώνει με την πραγματοποίηση αυτής της απόφασης, η αίσθηση του ακροατή είναι πως ο ιλιαδικός πόλεμος τερματίζεται δίχως νικητές και ηττημένους. Αντ᾽ αυτού οι δύο αντίπαλοι εξισώνονται σε ό,τι αφορά τις τραγικές τους απώλειες: οι Αχαιοί έχουν χάσει τον Πάτροκλο, που εκπροσωπεί τον Αχιλλέα (όχι μόνο επειδή είναι ο αναντικατάστατος φίλος του, αλλά και επειδή μπήκε στη μάχη ντυμένος στα δικά του όπλα)· οι Τρώες έχουν χάσει τον Έκτορα, τον στυλοβάτη της Τροίας, τον «Αστυάνακτά» τους. Ο Έκτορας ευθύνεται για τον φόνο του Πατρόκλου· ο Αχιλλέας για τον φόνο του Έκτορα. Η εξίσωση αποδεικνύεται αλάνθαστη, και στην τραγική αυτή δικαιοσύνη στηρίζεται η συμφιλίωση Πριάμου και Αχιλλέα, η οποία οδηγεί στην αμοιβαία απόφαση για αναστολή του τρωικού πολέμου. Η αναστολή όμως συμπίπτει με το τέλος του ιλιαδικού πολέμου, που πάει να πει: με το τέλος της Ιλιάδας. Όπου οι αντίπαλοι ισορροπούν τώρα μεταξύ τους, καθώς ο αμοιβαίος σπαραγμός του Αχιλλέα για την απώλεια του Πατρόκλου και του Πριάμου για τον χαμό του Έκτορα έχει μετατρέψει τη φονική εκδίκηση σε συμπαθητική συμφιλίωση. Με άλλα λόγια: το έπος της Ιλιάδας τελειώνει (μαζί του και ο ιλιαδικός πόλεμος), ομολογώντας την τραγωδία της πολεμικής αλληλοσφαγής· αντιπροτείνοντας ένα φιλάνθρωπο αφηγηματικό τέλος, σε αντίθεση προς την παραδοσιακή, πραγματική υποτίθεται, έκβαση του τρωικού πολέμου.

Δ. Ν. Μαρωνίτης