1.1. Τα είδη της αρχαϊκής επικής ποίησης

Οι παλαιότερες συνθέσεις της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας εντάσσονται στο γένος της αρχαϊκής επικής ποίησης. Στην ευρεία του έννοια ο όρος «αρχαϊκή επική ποίηση» αναφέρεται σε εκτενείς, έμμετρες αφηγήσεις, που εκτελούνται δημόσια από τον αοιδό με ρυθμική απαγγελία μπροστά σε ακροατήριο, και έχουν ως κεντρικό τους περιεχόμενο τα κατορθώματα ηρώων και θεών ενός απόμακρου, σχεδόν μυθικού, παρελθόντος. Το κοινωνικό πλαίσιο εκφοράς του αρχαϊκού έπους εκτείνεται από τον χώρο του αυλικού οίκου και του συμποσίου μέχρι τον χώρο της αγοράς, των αγώνων και των θρησκευτικών εορτών.

Στο κεντρικό μέρος της επικής ποίησης ανήκουν: (1) Τα δύο κατεξοχήν ηρωικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τα οποία έχουν ως βασικό τους περιεχόμενο τα ένδοξα κατορθώματα ηρώων (κλέα ἀνδρῶν). Πρόκειται για τα μόνα ολοκληρωμένα έργα που μας σώθηκαν από το σώμα του επικού κύκλου. Κατά την αρχαία παράδοση και τα δύο έπη αποδίδονται στον Όμηρο (εξαιρούνται κάποιοι αλεξανδρινοί γραμματικοί, που επονομάστηκαν χωρίζοντες, οι οποίοι διαφοροποιούν τον ποιητή της Οδύσσειας από τον ποιητή της Ιλιάδας). (2) Τα έπη του Ησιόδου, ειδικότερα το κοσμολογικό-θεολογικό Θεογονία, το διδακτικό Έργα και Ημέρες και εν μέρει ο αποσπασματικός Γυναικών Κατάλογος ή Ηοίαι.

Στην περιφέρεια της αρχαϊκής επικής ποίησης τοποθετούνται: (1) Ποιήματα του επικού κύκλου, που σώθηκαν σε περιλήψεις στη Χρηστομάθεια του Πρόκλου (5ος αι. μ.Χ.). Με την εξαίρεση της θεολογικής Τιτανομαχίας, μια κατηγορία ποιητικών αποσπασμάτων έχει ως θέμα της την ιστορία του Οιδίποδα (Οιδιπόδεια) και τις συγκρούσεις που ξέσπασαν στη Θήβα ανάμεσα στους επιγόνους του (Θηβαΐς, Επίγονοι). Μια δεύτερη κατηγορία (Κύπρια, Αιθιοπίς, Μικρά Ιλιάς, Ιλίου πέρσις, Νόστοι, Τηλεγονία ή Τηλεγόνεια) αναφέρεται σε επεισόδια του τρωικού κύκλου, τα οποία ωστόσο δεν περιέχονται στο βασικό αφηγηματικό υλικό της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Παραδείγματα: η αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη, που στάθηκε η αφορμή του τρωικού πολέμου (Κύπρια)· η εξόντωση του Αχιλλέα από τον Πάρη και τον θεό Απόλλωνα (Αιθιοπίς)· η ιστορία με τον δούρειο ίππο (Μικρά Ιλιάς)· η άλωση της Τροίας (Ιλίου πέρσις)· οι νόστοι των Αχαιών, κυρίως των Αγαμέμνονα και Μενελάου (Νόστοι)· η τύχη του Οδυσσέα μετά την εξόντωση των μνηστήρων (Τηλεγονία). (2) Οι Ομηρικοί Ύμνοι. Κατά την αρχαία συνήθεια τα έργα αυτά αποδίδονταν επίσης στον Όμηρο, υπόθεση όμως που σήμερα απορρίπτεται. Η συλλογή που έχει διασωθεί απαρτίζεται από 33 περίπου, σύντομα ή εκτενέστερα, ποιήματα (λ.χ. ο Ύμνος στην Αφροδίτη, στον Απόλλωνα, στη Δήμητρα, στον Ερμή), με τα οποία, όπως δηλώνει και ο τίτλος τους, εγκωμιάζονται η γέννηση, η νεότητα, οι δυνάμεις ή οι χαρακτηριστικές ενέργειες θεών που συνδέονται με θρησκευτικούς ή λατρευτικούς χώρους (τη Δήλο και τους Δελφούς για τον Απόλλωνα, την Ελευσίνα για τη Δήμητρα, κ.ά.).

Η σύνθεση των κεντρικών και των περιφερειακών ειδών της αρχαϊκής επικής ποίησης είναι εξαιρετικά δύσκολο να χρονολογηθεί με ακρίβεια. Σύμφωνα με την επικρατέστερη σήμερα άποψη, τα δύο ομηρικά έπη έχουν πάρει σταθερή μορφή γύρω στα μέσα με τέλη του 8ου αι. π.Χ. Προηγείται η σύνθεση της Ιλιάδας και ακολουθεί η αντίστοιχη της Οδύσσειας. Ακολουθούν, γύρω στα τέλη του 8ου με αρχές του 7ου αι. π.Χ., η Θεογονία, τα Έργα και Ημέρες και ο Γυναικών Κατάλογος του Ησιόδου. Αν και ο θεματικός πυρήνας του επικού κύκλου, που αναφέρεται στον τρωικό πόλεμο και στα παρεπόμενά του, θεωρείται κατά βάση προομηρικός, εκτιμάται ότι ολοκληρώνεται σε μεταγενέστερα χρόνια, προκειμένου να συμπληρώσει και να πλαισιώσει τη θεματογραφία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (βλ. και Φ. I. Κακριδής 2005, 1.3-1.7, 2.4.Α).

Λ. Πόλκας