Β9. ΣΤΗΣΙΧΟΡΟΣ

9.1. Παράδοση και καινοτομία: Η σχέση με το έπος

Αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι «Στησίχορος» ονομάστηκε ο χορικός ποιητής Τεισίας από την Ιμέρα της Σικελίας επειδή, τάχα, «πρώτος έστησε χορό». Ο ποιητής, που τοποθετείται χρονικά στο τελευταίο τέταρτο του 7ου αι. π.Χ. και στο πρώτο μισό του 6ου, ακολουθεί πιστά τον δρόμο των αοιδών-ραψωδών, όπως του Τέρπανδρου από τη Λέσβο.

Εξοικειωμένος με την απαγγελία και τη σύνθεση του δακτυλικού εξαμέτρου του Ομήρου και των άλλων ποιητών του επικού κύκλου, ο Στησίχορος προσεγγίζει το ομηρικό κείμενο καινοτομικά· δεν αρκούνταν μόνο στη μελοποίησή του αλλά δομούσε νέες συνθέσεις σε λυρικά μέτρα αξιοποιώντας τα πλούσια κοιτάσματα της πρώτης ύλης που έκρυβε ο ηρωικός μύθος. Δικαίως ο Κοϊντιλιανός ανέφερε γι' αυτόν: epici carminis onera lyra sustinens (= «με τη λύρα του κράτησε το βάρος του επικού τραγουδιού»). Ως εκ τούτου, η συνεισφορά του Στησίχορου συνοψίζεται στον μετασχηματισμό της επικής αφήγησης σε ένα νέο, μακρό και αφηγηματικό λυρικό είδος.

Ελάχιστα ψήγματα σώζονται από τα 26 βιβλία που κατελάμβαναν οι 13 μαρτυρημένοι τίτλοι του Στησίχορου. Στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας θαυμάστηκε για το «μεγαλείο των θεμάτων του», ενώ αποτέλεσε πρότυπο για τον Πίνδαρο και τον Βακχυλίδη. Τα έργα του Στησίχορου τιτλοφορούνταν με ονόματα μυθικών ηρώων, κάτι που απηχεί τον αφηγηματικό χαρακτήρα τους: Κύκνος, Κέρβερος, Γηρυονίς, Συοθῆραι, Εὐρώπεια, Ἐριφύλα είναι μερικά από τα ποιήματά του. Παντού, οι επικές απηχήσεις σε μύθο, γλώσσα και τεχνική είναι αδιαμφισβήτητες. Η γλώσσα, επιφανειακά δωρική, είναι εμπλουτισμένη με δάνεια από το έπος, ενώ και οι λυρικοί δάκτυλοι που επιλέγονται ως μετρική μορφή αναδεικνύουν στενή επαφή με το δακτυλικό εξάμετρο.

Εξαίρετο δείγμα αρχαϊκής καταλογικής ποίησης, πολύτιμο μόσχευμα από το έπος, συνιστά το απόσπασμα από τους Συοθῆραιπου προσφέρει έναν κατάλογο ονομάτων ηρώων που πήραν μέρος στη θήρα του Καλυδώνιου κάπρου. Ανάλογους επικούς καταλόγους θα συναντήσουμε εφεξής σε ολόκληρη τη λυρική ποίηση, από τον Αλκμάνα και τον Ίβυκο έως τον Πίνδαρο.

Όταν σε τέτοιους καταλόγους τα παρατιθέμενα στοιχεία δεν μένουν στα καθαρώς ονοματικά στοιχεία, το όλο μπορεί να μεταμορφωθεί σε γνήσια λυρική περιγραφή· στη μεταμόρφωση συμβάλλει η πληθωρική χρήση επιθέτων και τεχνικές όπως του φραστικού παραλληλισμού ή της «αναφοράς» και της παραλλαγμένης επανάληψης, που υπογραμμίζουν την ποιητική έντεχνη δομή (απόσπ. 57, 62P).

Ο Στησίχορος θεωρείται ότι ήταν ο πρώτος που καθιέρωσε την τριαδική άρθρωση των χορικών ασμάτων (στροφή, αντιστροφή, επωδός), ίχνη της οποίας διασώζονται στα λιγοστά αποσπάσματα της Γηρυονίδας (πρβλ. την αρχαία ρήση τρία Στησιχόρου).

9.2. Ἑλένης Παλινῳδία (απόσπ. 62P)

Ιδιαίτερης μνείας χρήζει το ποιητικό ανέκδοτο περί τύφλωσης του ποιητή ως τιμωρία του για τη σύνθεση της Ελένης ενός αρχικού ποιήματος με θέμα του την ηθικά επιλήψιμη ομώνυμη ηρωίδα (απόσπ. 93P). Θρυλούνταν δε ότι, όταν ο ποιητής κατάλαβε ότι η αιτία της τύφλωσής του ήταν η δυσαρέσκεια της αφηρωισμένης Ελένης, ο Στησίχορος υποχρεώθηκε να αναμορφώσει την ηρωίδα του και να την παρουσιάσει στην Ἑλένης Παλινῳδία, όπου η ηρωίδα είχε μείνει στο σπίτι της· στην Τροία ή στην Αίγυπτο ταξίδεψε μόνο ένα απείκασμά της (εἴδωλον). Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι πολύ διαφορετική. Η διόρθωση κρίθηκε επιβεβλημένη προκειμένου να ικανοποιήσει το δημόσιο αίσθημα της Σπάρτης, μιας από τις δύο μεγαλύτερες ιστορικές δυνάμεις του αρχαίου κόσμου (Πλάτων, Φαίδρος 243Α). Άλλωστε το ταξίδι και η παραμονή του Στησίχορου στη Σπάρτη μαρτυρούνται και επιβεβαιώνονται από μια τοπική πληροφορία.

9.3. Γηρυονίς: Ο αποχωρισμός του Ήλιου από τον Ηρακλή (απόσπ. 55P)

Στην Γηρυονίδα ο Στησίχορος αφηγείται το ταξίδι του Ηρακλή στη Δύση. Ο ήρωας έπρεπε να βρει έναν δρόμο για εκεί και ο Στησίχορος τα κατάφερε εκμεταλλευόμενος την παράδοση ότι ο Ήλιος έπλεε σε μια κούπα από το βασίλεμα ως το χάραμά του, κατευθυνόμενος από τη Δύση προς την Ανατολή. Εδώ o Στησίχορος εστιάζει στον χωρισμό του θεού Ήλιου, που φτάνει πια στη δύση του, από τον Ηρακλή, ο οποίος συνεχίζει το ταξίδι του έως τις εσχατιές της Δύσης.

Την πορεία του πολύμοχθου Ήλιου να ταξιδεύει πάνω από τη θάλασσα πριν από τον Στησίχορο έχει αφηγηθεί ο Μίμνερμος (απόσπ. 12W). Εκεί ο θεός, μέσα σε μια φτερωτή χρυσή φιάλη, έργο του Ηφαίστου, ταξιδεύει από τη χώρα των Εσπερίδων στους Αιθίοπες, όπου τον ανέμεναν τα άλογα και το άρμα του.

Νέοι τόνοι του συναισθηματικού και του οικείου διακρίνονται στην περιγραφή της νυχτερινής επιστροφής του Ήλιου στην οικογένειά του· μαζί τους θα περάσει το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας· ενώ ο εξίσου πολύμοχθος ήρωας της μυθολογίας τελειώνει το δια θαλάσσης ταξίδι του και μπαίνει στο κατασκότεινο δάσος συνεχίζοντας πεζή την αναζήτηση των βοδιών του Γηρυόνη. Την ίδια αίσθηση του οικείου, χαρακτηριστική για το λυρικό ύφος σε αντίθεση προς το υψηλό και επιβλητικό επικό ύφος, αποκομίζει ο αναγνώστης και από τους Νόστους σε ένα απόσπασμα που περιγράφει την προφητεία της Ελένης προς τον Τηλέμαχο (μια σκηνή δανεισμένη από την Οδύσσεια 15. 43-181), μέσα σε συμφραζόμενα τρυφερής φιλίας και συμπαθητική κατανόησης της Ελένης προς τη μάνα Πηνελόπη.

Αρχαία Κείμενα

Στησίχορος απόσπ. 57P, 62P, 93P, 55P.

Πλάτων, Φαίδρος 243a.

Μίμνερμος 12W.

ΟμήρουΟδύσσεια 15. 43-181.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Baudy, G. 2001 «Blindheit und Wahnsinn», στο: G. von Graevenitz (εκδ.), Die Unvermeidlichkeit der Bilder, Tübingen: 31-57.

Burkert, W. 1987 «The making of Homer in the sixth century BC: rhapsodes versus Stesichoros» στο: D. Bothmer (εκδ.), Papers of the Amasis Painter and His World, Malibu: 43-62 (ανατύπωση στο: D. Cairns [εκδ.], Oxford Readings in Homer's Iliad, Oxford 2001: 92-116, και στο: C. Riedweg [εκδ.], W. Burkert, Kleine Schriften. Vol. I: Homerica, Göttingen 2001: 198-217).

Cingano, Ε. 1990 «L' Opera di Ibico e di Stesichoro», στο: R. Pretagonistini (εκδ.), Tradizione e innovazione nella cultura greca da Omero all' eta ellenistica, vol I, Roma: 347-61.

Pallanza, E. 2005 Der Troische Krieg in der nachhomerischen Literatur bis zum 5. Jahrhundert v. Chr., Stuttgart.

Robbins, E. 1997 «Public Poetry» στο: D. E. Gerber (εκδ.), A Companion to the Greek Lyric Poets, Leiden: 223-242.

Schade, G. 2003 Stesichoros: Papyrus Oxyrhynchus 2359, 3876, 2619, 2803, Leiden - Boston (Mnemosyne suppl. 237).

Segal, Ch. 1985 «Archaic choral lyric» στο: P. E. Easterling - B. M. W. Knox (εκδ.) The Cambridge History of Classical Literature I, Cambridge: 165-201.