Β7. ΑΛΚΑΙΟΣ

Σύγχρονος της Σαπφώς, γεννημένος από οικογένεια ευγενών στη Μυτιλήνη της Λέσβου γύρω στα 630 π.Χ. ο Αλκαίος βρίσκεται με την ποίησή του στον αντίποδα του σαπφικού κόσμου του έρωτα και της εξύμνησης της γυναικείας ομορφιάς. Η έντονη πολιτική του δράση, η εξορία του αλλά και η συμμετοχή του σε πολεμικές συρράξεις της εποχής σφράγισαν την ποίησή του.

Η αλκαϊκή μονωδία ασχολείται με θέματα αμιγώς ανδρικού ενδιαφέροντος: Διόνυσος, Μούσες και Αφροδίτη (= το κρασί και ο έρωτας) όπως τουλάχιστον ισχυρίζεται ο Οράτιος. Στα ποιήματα του Αλκαίου απεικονίζεται εξίσου το ενδιαφέρον του για ό,τι σχετίζεται με την πολιτική και τον πόλεμο. Ως γνήσιος αριστοκράτης ο λέσβιος ποιητής παρουσιάζει το αρχοντικό του γεμάτο όπλα που προορίζονται για χρήση δική του ή των εταίρων του, δίνοντας ένα έξοχο δείγμα αντικειμενικής ποίησης της αρχαϊκής εποχής που αρέσκεται να συνθέτει εντυπωσιακούς καταλόγους αντικειμένων (απόσπ. 167P).

Ο Αλκαίος συνέθεσε στην αιολική διάλεκτο. Τα ποιήματά του ταξινομήθηκαν από τους Αλεξανδρινούς σε δέκα βιβλία με κριτήριο τη θεματική τους. Ξεχωρίζουν δύο κατηγορίες: τα πολιτικά ή στασιωτικά και τα συμποσιακά.

7.1. Ποίηση και Πολιτική

Η πολιτική ποίηση του Αλκαίου συνιστά την πρώτη, άμεση μαρτυρία για τις πολιτικές εταιρείες ή «λέσχες». Πρόκειται για συνασπισμούς που στηρίζονταν στον όρκο (συνωμοσία) και μαρτυρούνται για πρώτη φορά τη δεκαετία του 590 π.Χ. Μέσα από την ποίηση αυτή αναδύεται η σύγχρονη έννοια του όρου πολιτική, καθώς απομακρύνεται αισθητά από την παλαιότερη μορφή της ως λατρευτική και τελετουργική συνένωση των πολιτών. Ωστόσο, στις πρώτες αυτές πολιτικές οργανώσεις λέσβιων αριστοκρατών δεν υπόκειται πολιτικό πρόγραμμα. Η εταιρεία δεν παρήγαγε ιδεολογικό λόγο, αλλά την πρώτη πολιτική ποίηση στον ευρωπαϊκό χώρο.

Κοινός είναι ο αγώνας όλων των οίκων των ευγενών εναντίον της λαίλαπας της τυραννίδας. Στην ποίηση του Αλκαίου απαντά, για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η εικόνα του πλοίου της πολιτείας να παραδέρνει στην τρικυμισμένη θάλασσα καθώς έχει πέσει σε ενάντιους ανέμους (απόσπ. 148P). Άλλοτε πάλι (απόσπ. 117P) ο ποιητής φαίνεται να μην ανέχεται τη μη αριστοκρατική διακυβέρνηση στο νησί από τον αἰσυμνήτη Πιττακό και τρέφει την ψευδαίσθηση γρήγορης επανόδου των ολιγαρχικών φίλων του στην εξουσία. Ο Αλκαίος προτείνει προσωρινή κατάπαυση των εχθροπραξιών, σε αναμονή ευνοϊκότερης στιγμής.

7.2. Τα συμποσιακά

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ποιήματα του Αλκαίου που άδονταν στα φημισμένα συμπόσια της εποχής. Το αρχαϊκό συμπόσιο, χώρος διαβούλευσης και ψυχαγωγίας των ποικιλώνυμων ανδρικών ομίλων, παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της ποιητικής τέχνης. Στους κόλπους του συνθέτονταν νέα ή επανεκτελούνταν τα πιο γνωστά από τα παλαιότερα τραγούδια.

Η χαρά της οινοποσίας είναι το πιο χαρακτηριστικό θέμα της συμποτικής ποίησης του λέσβιου λυρικού. Αφορμή για την κατανάλωση κρασιού μπορεί να δώσει ο θάνατος του πολιτικού του αντιπάλου, του Μυρσίλου (απόσπ. 152P), ενώ εξίσου καλή δικαιολογία προσφέρουν πάντα οι ακραίες καιρικές συνθήκες: όταν βρέχει (απόσπ. 157P) ή στο καύμα του καλοκαιριού (απόσπ. 162P). Ο αρχαίος συγγραφέας Αθήναιος συμπεραίνει επ' αυτού: κατά γὰρ πᾶσαν ὣραν καὶ πᾶσαν περίστασιν πίνων οὗτος ὁ ποιητής εὑρίσκεται. Άλλοτε, πάλι, ο ποιητής θεωρεί σημαντική την τήρηση του τυπικού της οινοποσίας και την περιγράφει με λεπτομέρεια (απόσπ. 161P). Σε επίπεδο δομικής τεχνικής η σκηνή της οινοποσίας στα ποιήματα αυτά στήνεται κάθε φορά με λίγες, μικρές αλλά εύστοχες λεπτομέρειες. Ωστόσο, η ευθεία παραίνεση προς την κατανάλωση κρασιού άλλοτε έπεται της περιγραφής των καιρικών συνθηκών (απόσπ. 157P) και άλλοτε προηγείται (απόσπ. 161, 162P). Αν και όλα τα μοτίβα είναι δανεισμένα από τον Ησίοδο (Έργα και Ημέρες 582 κεξ.), είναι αξιοσημείωτη η διασκευαστική μίμηση του επικού προτύπου τόσο στη σύνταξη όσο και στη μετρική μορφή που επιλέγεται από τον λέσβιο λυρικό.

Μακριά από τα συμποτικά συμφραζόμενα, ο Αλκαίος περιγράφει ζωντανά το φυσικό περιβάλλον με τα σπάνια πτηνά (απόσπ. 160P). Το ύφος του είναι μοναδικά φανταχτερό και χαρακτηριστικό για τη σώρευση περίτεχνων σύνθετων επιθέτων.

7.3. Η τρίτη λυρική ανατροπή

Κάπου ανάμεσα στις δύο προαναφερθείσες ομάδες ποιημάτων του Αλκαίου ξεχωρίζει το μοναδικό, ίσως, έμμυθο ποίημά του, η ανάγνωση του οποίου συνιστά μιαν άλλη λυρική ανατροπή. Το ποίημα αυτό αποτελεί πραγματικά ευτυχή συγκυρία καθώς συνιστά μια εξόχως διδακτική σπουδή πάνω στο θέμα του πολέμου (απόσπ. 111P). Δομημένο πάνω στην αρχή της «κυκλικής σύνθεσης», το ποίημα πραγματεύεται ένα μυθικό θέμα που έχει προκαλέσει ήδη από τον 7ο αι. π.Χ. «έναν ηθικό προβληματισμό», όπως διαπιστώνει ο Ι. Θ. Κακριδής. Πλάι στην «κακηγορία» για την Ελένη από τον σύγχρονό του Στησίχορο, ο Αλκαίος επιλέγει συνειδητά να αναδείξει με σαφήνεια την αρνητική πλευρά του μύθου της Ελένης σε όλη την έκταση του ποιήματος. Η ποιητική στόχευση είναι αποκλειστικά παραδειγματική: η Θέτιδα αναδεικνύεται ως το μυθικό πρότυπο για την χρηστή και πιστή σύζυγο σε αντίστιξη προς την επική Ελένη, μια ανήθικη και άπιστη γυναίκα.

Το ποίημα ανοίγει και κλείνει με λεξιλόγιο, τρόπο και θέματα επικά, ήτοι με τον τρωικό πόλεμο. Κοινά θέματα της εισαγωγής και του επιλόγου του είναι η αιτία, η έκρηξη και τα αποτελέσματα του πολέμου όπως τα εξιστορούν οι επικοί προκάτοχοι του ποιητή (ὡς λόγος). Ο ενδιάμεσος χώρος των δέκα στίχων αντλεί και πάλι από τον τρωικό κύκλο, αν και η παραστατικότητα και περιγραφική ποιότητα των λεπτομερειών και του λεξιλογίου φέρουν λυρική σφραγίδα.

Η σύνταξη δύο θεμάτων, του πολέμου και της ομιλίας αναδεικνύει με απόλυτη σαφήνεια τη συνειδητή αντίθεση του λυρικού ποιητή προς τον επικό προκάτοχό του. Στην Ιλιάδα και σε όλο τον επικό κύκλο το θέμα του πολέμου, ποιοτικά και ποσοτικά ισχυρότερο, συνθλίβει εκείνο της ομιλίας. Ο Αλκαίος αντιστρέφει τις αναλογίες και με τρόπο απόλυτο και καθοριστικό δίνει μεγαλύτερη έκταση στο θέμα συζυγικής / ερωτικής ομιλίας το οποίο εξυψώνεται εις βάρος του θέματος του πολέμου που σχεδόν εξαφανίζεται. Προπάντων όμως χειρίζεται και φωτίζει τόσο ελκυστικά τον έρωτα και τόσο αρνητικά τον πόλεμο ώστε τελικά η τιμή που δίνεται στο θέμα της ερωτικής ομιλίας να είναι απολύτως θετική, ενώ απολύτως αρνητική εκείνη του πολέμου.

Ο πλάγιος και έμμεσος τρόπος προσέγγισης της μυθολογίας από τον Αλκαίο φυσικά δεν περνούσε απαρατήρητος από το κοινό του καθώς αυτό ήταν εθισμένο να περιμένει μέσα από την ποίησή του την ανάπτυξη σοβαρής προβληματικής για τα μεγάλα ζητήματα της ζωής και του θανάτου. Γι' αυτό και δεν θεωρούμε παρακινδυνευμένη την υπόθεση ότι η αλκαϊκή θέση εκφράζει γενικότερα μια μείζονα ιδεολογική πρόταση της λυρικής ποίησης, στο σύνολό της, σε αντίστιξη προς το ηρωϊκό έπος.

Αρχαία Κείμενα

Αλκαίος απόσπ. 167P, 148P, 117P, 160-162P, 157P, 111P.

Ησίοδος, Έργα 582 κεξ.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Burnett, A. P. 1983 Three Archaic Poets: Archilochus, Sappho, Alcaeus, London.

Martin, R. 1972 Alcaeus, New York.

Porro, A. 2004 «Alcaeus» στο: G. Bastianini κ.ά. (εκδ.) Commentaria et lexica Graeca in papyris reperta, pars I, vol. I, fasc. I: Aeschines - Alcaeus, München - Leipzig: 75-246.

Rösler, W. 1980 Dichter und Gruppe: Eine Untersuchung zu den Bedingungen und zur historischen Funktion früher griechischer Lyrik am Beispiel Alkaios, München.