Β13. ΠΙΝΔΑΡΟΣ

13.1. Ο κορυφαίος των λυρικών

Ο Πίνδαρος γεννήθηκε στη Θήβα το 522 (κατ' άλλους το 518) και πέθανε το 438 π.Χ. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας μαθήτευσε πλάι σε σημαντικούς μουσικούς της εποχής του στη Θήβα, στην Αθήνα και αλλού. Σύμφωνα με την κατάταξη του Αριστοφάνη του Βυζάντιου, ο Πίνδαρος επιδόθηκε στη σύνθεση όλων των ειδών ποίησης. Ωστόσο, το ποιητικό του χάρισμα ξεδιπλώθηκε στο λυρικό είδος των επινίκων. Τα 4 βιβλία που σώθηκαν ακέραια αντιπροσωπεύουν μόνο ένα ελάχιστο μέρος του έργου του, το οποίο, σύμφωνα με αρχαίες πηγές, έφτανε τα 17 βιβλία.

Ο Πίνδαρος χρησιμοποιεί μια λογοτεχνική ή τεχνητή γλώσσα (Kunstsprache) με έντονο το δωρικό στοιχείο, λίγους αιολισμούς με αρκετά επικά γλωσσικά δάνεια και ελάχιστα βοιωτικά στοιχεία. Το ύφος του είναι περίτεχνο και μεγαλοπρεπές με σπάνια επίθετα, τολμηρούς συνδυασμούς λέξεων, ακραίες μεταφορές, ευφάνταστη εικονοποιΐα, ποικίλα τεχνάσματα και σχήματα λόγου. Η αξιοποίηση της προγενέστερης λογοτεχνικής παράδοσης, κυρίως του έπους, αλλά και η βαθιά θρησκευτικότητα, που απορρέει από τη στενή σχέση του με το Δελφικό Μαντείο, συνιστούν τα βασικά γνωρίσματα της ποίησής του.

13.2. Το επινίκιο είδος

Η εγκωμιαστική στόχευση του ποιητή εξυπηρετείται άμεσα ή έμμεσα στο βασικό τριμερές σχήμα της επινίκιας ωδής: στον α' έπαινο του νικητή, στη μυθική αφήγηση και στον β' έπαινο του νικητή. Το συχνά εντυπωσιακό προοίμιο της πινδαρικής ωδής ανοίγει με προσφώνηση σε κάποια θεότητα και αναφέρεται εγκωμιαστικά στον νικητή και την εκάστοτε εορταστική περίσταση. Έπεται η μυθολογική αφήγηση που κοσμεί συνήθως το μέσο του ποιήματος. Τέλος, ακολουθεί ο β' έπαινος του νικητή, όπου επαναλαμβάνεται η εξύμνηση του αποδέκτη, της οικογένειάς του και της νίκης του. Η μετάβαση από το ένα τμήμα της ωδής στο άλλο, που συχνά συνοδεύεται από αλλαγή στο θέμα, πραγματώνεται μέσω των γνωμών, γνωμικών αποφθεγμάτων με καθολική ισχύ.

Η επιλογή του μύθου είναι εξ αρχής υποθηκευμένη στην ποιητική στόχευση του επαίνου του νικητή. Ο ποιητής επιλέγει την εκδοχή που ταιριάζει απόλυτα στη σκέψη του, φροντίζοντας ωστόσο να αποκαθαίρει το σώμα της ιστορίας από έννοιες ή γεγονότα προσβλητικά για την ανώτερη σύλληψη του θείου. Στόχος του μύθου είναι να αναδείξει, άλλοτε αναλυτικά και άλλοτε πιο συνοπτικά, φανερούς ή λανθάνοντες παραλληλισμούς μεταξύ του εξυμνούμενου θνητού και διάσημων ηρώων της μυθικής παράδοσης. Κατά συνέπεια, η πρόσκαιρη νίκη ανάγεται επιτυχώς στη σφαίρα του αιώνιου μύθου.

13.3. Ελεύθερη τάξη των λέξεων στην πρόταση

Στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής ποίησης πρώτος ο Πίνδαρος τολμά να αξιοποιήσει τόσο συστηματικά ένα τόσο βασικό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας όσο είναι η σχεδόν απεριόριστη ελευθερία στη θέση των λέξεων μέσα στο συνταγμένο λόγο. Λόγω των καταλήξεων, με τις οποίες είναι εφοδιασμένα όλα τα κλιτά μέρη του λόγου στη γλώσσα μας, δεν χάνουν ποτέ τον ορατό και σαφή σύνδεσμό τους, ακόμη και στη μακρότερη και πιο περίπλοκη φράση. Το ίδιο ισχύει στο εσωτερικό της συντακτικής περιόδου για τα υποσύνολά της.

Ακόμη και στην πιο απλή περίοδο του ελληνικού λόγου, ο αναγνώστης νιώθει την ανάγκη να διερευνήσει την (ποιητική ή ρητορική) αιτία πρόταξης ή επίταξης μιας λέξης, πρότασης ή φράσης σε μονάδες από όλη την κλίμακα του συνταγμένου λόγου, από την περίοδο ως το οσοδήποτε βραχύ συστατικό υποσύνολό της, καθώς στα αρχαία ελληνικά τόσο η πρόταξη όσο και η επίταξη ποτέ δεν χρησιμοποιούνται τυχαία αφού, μεταξύ άλλων, επιτρέπουν: (α) τη δημιουργία αναβατικού, καταβατικού ή και μικτού ρυθμού με το αντίστοιχο αισθητικό αποτέλεσμα, (β) την άμεση γειτνίαση επιλεγμένων λέξεων που δίνουν βάθος αισθήματος και απόχρωσης στο εσωτερικό της πρότασης, κατά την ποιητική βούληση, ακόμη κι αν φέρουν μεταξύ τους αντίθετα νοηματικά φορτία. Οι λέξεις αυτές επηρεάζουν, εξηγούν ή εντείνουν η μια την άλλη χωρίς να αλλάζουν το συνολικό νόημα της πρότασης. (γ) το σχήμα «υπερβατόν», δηλαδή το φαινόμενο κατά το οποίο ο ποιητής παρεμβάλλει απόσταση μεταξύ δύο συντακτικά συνανηκόντων όρων. Το σχήμα αυτό επεκτείνει την ούτως ή άλλως μεγάλη ικανότητα της ελληνικής γλώσσας να πλάθει σύνθετες λέξεις, (δ) να στήνονται σημαντικές για το ποίημα λέξεις σε στρατηγικά σημεία του συνθέματος σε ανταπόκριση μεταξύ τους (ζευγαρωτή, τριαδική κλπ).

Από τον καταιγισμό των οπτικών και ακουστικών παραστάσεων και μυθολογικών συνειρμών δημιουργείται ένας μαγευτικός λεκτικός ιστός που συχνά είναι αινιγματικός και δυσνόητος. Η δίνη της πινδαρικής έμπνευσης μαζί με τους συντακτικούς και μετρικούς δαιδάλους που σωρεύονται συμπαρασύρει και τη σύνταξη των μοτίβων που συχνά γίνεται συνειρμικά και με δυσδιάκριτα αισθητικά ή νοηματικά κριτήρια. Το αποτέλεσμα είναι το ποίημα να φαίνεται πλημμελώς δομημένο και να τίθεται σε άμεση αμφισβήτηση ό,τι πολυτιμότερο υπάρχει σε αυτό -η ενότητά του.

13.4. Το ζήτημα της ενότητας

Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη των πινδαρικών σπουδών τους τελευταίους δύο αιώνες στάθηκε το ερώτημα περί ενότητας των πινδαρικών ωδών (την κατάσταση απελπισίας των σύγχρονων φιλολόγων περιγράφει γλαφυρά ο Βολταίρος σε ποίημα που απέδωσε έξοχα ο Ι. Θ. Κακριδής).

Στο μείζον ερώτημα περί ενότητας απαντά κάποιος καταφατικά όταν επιβάλλει στο πινδαρικό κείμενο τη μέγιστη δυνατή αυστηρή και αφοσιωμένη φιλολογική ανάγνωση. Βασική προϋπόθεση αποτελεί η κατάρτιση καταλόγου με όλα τα λεκτικά ίχνη, δηλαδή τα συστατικά μοτίβα του ποιήματος, και με σαφή στόχευση: να αποκαλυφθούν επαναλαμβανόμενες λέξεις, λέξεις - κλειδιά σε κομβικά σημεία του κειμένου, οι μεταξύ τους συνηχήσεις, αλλά και οι «προτάσεις - δηλώσεις» με τις οποίες ο ποιητής συνδέει αυτού του είδους τις λέξεις μεταξύ τους.

13.5. Λυρική αφήγηση Ι: Ολ. 14Sn.-M.

Ο Δέκατος Τέταρτος Ολυμπιόνικος προς τιμή του νεαρού Ασώπιχου και της νίκης του στο στάδιο το 488 π.Χ. αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα δείγματα επινίκων του Πινδάρου. Συνιστά μια ιδιαίτερη περίπτωση επινίκιας ωδής καθώς η αναφορά στον νικητή γίνεται μόνο στους τελευταίους στίχους της ωδής ενώ όλοι οι υπόλοιποι στίχοι εστιάζονται στην εξύμνηση των Χαρίτων. Αν, λοιπόν, στόχος της επινίκιας ποίησης είναι η εξύμνηση της νίκης του αθλητή, τότε γίνεται φανερό ότι η τεχνική σύνθεσης που επιλέγει εδώ ο Πίνδαρος δεν αρμόζει στις εύλογες αναγνωστικές προσδοκίες.

Το ποίημα ξεκινά με επίκληση των Χαρίτων και σύντομη αρεταλογία: σε μια αισθητά μεγάλη συντακτική περίοδο μνημονεύονται η παλαιότητα και η επιβλητικότητα, η σοφία και το κάλλος, τα τερπνά και τα γλυκά, το τραγούδι και η λάμψη, τα νερά και τα όμορφα πουλάρια. Την περιγραφικά λυρική αυτή αναφορά πλαισιώνουν τοπιογραφικές λεπτομέρειες (Κηφισσός, Ορχομενός, Μινύαι). Πρόκειται λοιπόν για ένα νέο πολυπρισματικά σωρευτικό ύφος που αντικαθιστά την παλαιότερη αρχαϊκή γραμμικότητα ενός Στησιχόρου, σε μια προσπάθεια να πετύχει ένα είδος στερεοφωνικής ποιητικής· γιατί δεν είναι ορατός συνειρμός που να διευκολύνει τη μετάβαση από το ένα επίθετο ή ουσιαστικό στο άλλο, ούτε μπορείς να διακρίνεις διαδοχικά επίπεδα ανάπτυξης κάποιας σπερματικής ιδέας. Ούτε ο πρώιμος, λοιπόν, αρχαϊσμός του Αλκμάνα, ούτε η προκλασικότητα του Σιμωνίδη αλλά ούτε και η σπειροειδής κυκλικότητα του Ομήρου.

Στο δεύτερο μισό της ωδής η εξύμνηση των Χαρίτων γίνεται ονομαστικά. Η Αγλαΐα και η Ευφροσύνη μνημονεύονται χωριστά ενώ η αναφορά στην Θάλεια συνοδεύεται από ένα μεταβατικό μοτίβο που συνδέει ό,τι προηγήθηκε με ό,τι έπεται. Σε αυτό το σημείο ακούγεται επιτέλους το όνομα του νικητή, όμως την άμεση αναφορά στις λεπτομέρειες της νίκης αντικαθιστά η παρότρυνση του ποιητή στην προσωποποιημένη Ηχώ σε ρόλο αγγελιαφόρου να μεταφέρει το χαρμόσυνο μήνυμα της επιτυχίας του Ασώπιχου στο σκοτεινό παλάτι του Άδη και στον νεκρό πατέρα του. Από τις λεπτομέρειες που, ενδεχομένως, θα επέλεγε να τονίσει, ο Πίνδαρος απομονώνει μόνο μία: εκείνη της στεφάνωσης -όπως περίπου σήμερα καλύπτεται μια αθλητική νίκη από ένα τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων. Η αμιγής περιγραφή της σκηνής, με συνιστώσες τη νέα χαίταν, τους εὐδόξους κόλπους της Πίσας, τα κύδιμα ἄεθλα και τα πτερά, απορροφά και το τελευταίο ίχνος αφήγησης!

Μηδινισμένος μύθος σημαίνει μηδενισμένη μυθολογική «λυρική αφήγηση». Η βραχεία και υπαινικτική αναφορά στις συνθήκες της νίκης ελαχιστοποιεί και τη δεύτερη ευκαιρία του ποιητή για «λυρική αφήγηση». Είναι φανερό ότι η απόσταση από τις εκτεταμένες και πλούσιες μυθολογικά ωδές του ίδιου ποιητή είναι ακόμη μεγάλη.

Με γνώμονα τα όσα προηγήθηκαν και χωρίς την επίκληση εξωγενών στοιχείων εκτός των ενδοασματικών γνώσεων, είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε σωστά τη δεσμευτική για τον αναγνώστη συμπερασματική διατύπωση κυδίμων ἀέθλων στο τελευταίο δίστιχο του ποιήματος (στ. 23-4), που βρίσκεται, άλλωστε, σε άμεση συνάρτηση και με το ζήτημα της ειδολογικής ταυτότητάς του. Απαρχής μέχρι τέλους το ποίημα καταφάσκει τη δόξα (κῦδος) που κερδίζει ο αθλητής μέσα από τη συμμετοχή του σε αγώνες. Ο ποιητής καταδεικνύει περίτρανα τη σημασία του αθλητισμού με το σκεπτικό ότι μπορεί να προσπορίσει στον νεαρό Ασώπιχο κῦδος, εξίσου βαρυσήμαντο με εκείνο που κερδίζει και ο ακμαίος πολεμιστής στο πεδίο της μάχης. Ως εκ τούτου, η τυπική ορολογία της επικής επιβράβευσης της πολεμικής αρετής και της ανδρείας που επιδεικνύει ο πολεμιστής στο πεδίο της μάχης μεταφέρεται τώρα στον αθλητικό στίβο και στον θρίαμβο του νικητή αθλητή. Η χρήση, λοιπόν, κοινής ορολογίας οδηγεί τον σύγχρονο αναγνώστη στο συμπέρασμα ότι ο νεαρός αθλητής εξυμνείται αναλόγως του ενδοξότερου επικού πολεμιστή!

Κλείνοντας, μια τελευταία παρατήρηση αναφορικά με την έντονη αντίθεση που δημιουργείται ανάμεσα στη λάμψη της αρχής και στον πένθιμο επίλογο. Από τη λάμψη των ουράνιων χορών και των θεϊκών συμποσίων στον Όλυμπο υπό την άμεση εποπτεία των Χαρίτων, ο αναγνώστης οδηγείται στην επίγεια παράσταση και στους επινίκιους πανηγυρισμούς του κώμου στον Ορχομενό πάλι με τη συμμετοχή των θεοτήτων αυτών. Στη συνέχεια, όμως, η επινίκια χαρά επισκιάζεται από τη βαθιά μελαγχολία του υπόγειου ταξιδιού στον μελαντειχή Κάτω Κόσμο. Τριπλός ο χώρος που διεισδύει η ποιητική ματιά: τα ουράνια, τα επίγεια και τα υποχθόνια. Η εξισορρόπηση ανάμεσα στις δύο όψεις της ζωής δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαία για τη σύνθετη και στοχαστική φύση του Πινδάρου.

13.6. Η επιτομή της λυρικής τέχνης: Ολ. 1Sn.-M.

Ο Πρώτος Ολυμπιόνικος συνετέθη προς τιμή του Ιέρωνα, τυράννου των Συρακουσών και της νίκης του στην αρματοδρομία στους Ολυμπιακούς αγώνες του 476 π.Χ. Από την αρχαιότητα έως σήμερα θεωρείται ο πιο σημαντικός και αξιομνημόνευτος επίνικος του Πινδάρου.

Η ωδή ανοίγει με αναφορά στην υπεροχή διαφορετικών μεταξύ τους στοιχείων, όπως του νερού, του χρυσού, του ήλιου και των Ολυμπιακών αγώνων. Η σύγκριση αυτή οδηγεί στο εύλογο, αλλά και εν τέλει αυτονόητο, συμπέρασμα ότι οι Ολυμπιακοί είναι οι πιο λαμπροί απ' όλους τους πανελλήνιους αγώνες. Αναφορικά με τα μέσα που χρησιμοποιεί ο Πίνδαρος για να πείσει τον ακροατή και τον αναγνώστη του ο Ι. Θ. Κακριδής διατύπωσε μια θεωρία θεμελιωμένη στη ρομαντική αντίληψη της ποίησης που εξέφρασε τον θαυμασμό της στη δυσνόητη μαγεία του Πινδάρου θεωρώντας την ως σήμα της θείᾳ μανίᾳ ποιητικής έμπνευσης. Ο διαπρεπής Έλληνας φιλόλογος κατέδειξε με σαφήνεια ότι ο ποιητής παρασύρει το κοινό του όχι με τη θεμελίωση λογικών ισχυρισμών αλλά με τη μαγεία του λόγου του. Η σύγκριση των Ολυμπιακών αγώνων με καθένα από τα πολύτιμα στοιχεία της φύσης ή το πολύτιμο μέταλλο μας πείθει ποιητικά, όχι λογικά, καθώς ασκεί πάνω μας τόση γοητεία, ώστε να παραδεχόμαστε τον ισχυρισμό του ποιητή χωρίς καμιάν επιφύλαξη. Αυτή η «ανεξάρτητη παρομοίωση» διευκολύνει τον ποιητή.

Αρχαία Κείμενα

Ολ. 14Sn.-M.

Ολ. 1Sn.-M.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Bundy, E. L. 1962 Studia Pindarica (2 τόμοι) Berkley (= University of California Publications in Classical Philology 18).

Carne Ross, D. C. 2002 Πίνδαρος στο: Λυρική Ποίηση τόμ. Β', μτφρ. Ι. Ν. Καζάζη, Θεσσαλονίκη (αγγλικό πρωτότυπο Pindar, New Haven - London 1985).

Crotty, K. 1982 Song and Action: The Victory Odes of Pindar, Baltimore.

Race, W. H. 2006 Πίνδαρος: Ο ποιητής και το έργο του, μτφρ. Μ. Τσάτσου, Αθήνα (αγγλικό πρωτότυπο Pindar, Boston 1986).

Steiner, D. 1986 The Crowns of Song: Metaphor in Pindar, London.