Β2. ΣΟΛΩΝ ο Αθηναίος

2.1. Η πολιτική ελεγεία

Γεννημένος στην Αθήνα γύρω στα 640 π.Χ. ο Σόλων ανέλαβε το αξίωμα του ανώτατου άρχοντα σε μια εποχή έντονων κοινωνικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων με αφορμή τις νέες οικονομικές συνθήκες. Η παλιά τάξη απειλούνταν με κατάρρευση, και νέες ομάδες προωθούνταν στην εξουσία αποκτώντας μέρος του πλούτου.

Αντίθετα προς τον Αλκαίο, ο Σόλων δεν πιστεύει στην παλινόρθωση της παλιάς τάξης, ούτε προσκολλάται σε κάποια από τις υπάρχουσες ἐταιρεῖες, για να την πετύχει με τη βία και τη στρατιωτική δύναμη. Ούτε, εξάλλου ισχυρίζεται ότι μόνη άξια του ονόματός της μορφή αρετής είναι η ανδρεία όπως αναδεικνύει μέσα από τις ελεγείες του ο Τυρταίος. Η συμβολή του ως νομοθέτης εστιάζεται αποκλειστικά στην αντικατάσταση του Κώδικα του Δράκοντα και στην εφαρμογή σημαντικών μεταρρυθμίσεων με στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη και την πολιτική σταθερότητα.

Στους 5.000 ελεγειακούς στίχους του Σόλωνα σε καθαρή ιωνική διάλεκτο εμφανίζεται η πολιτική προσπάθεια του νομοθέτη εμπνεόμενη από μια ακλόνητη θρησκευτικοπολιτική φιλοσοφία. Σε μια εποχή κατά την οποία ο μηχανισμός εσωτερικής διασύνδεσης μεταξύ πλεονεξίας και αδικίας επιτρέπει τη διαιώνιση ενός καθεστώτος δυσνομίας, ο Σόλων διατυπώνει στους στίχους του την πεποίθηση ότι η πλήρης καταστροφή της πόλης μπορεί να αποτραπεί μόνο με την επέμβαση της θείας δίκης ως ενεργού δύναμης μέσα στη ζωή· πρόκειται για μια θεϊκή αρχή, νομοτελειακά αναπόφευκτη, και ανεξάρτητη από τη δικαιοσύνη που επιβάλλουν οι άνθρωποι, που είναι ικανή να παίρνει εκδίκηση όταν οι άνθρωποι παραβιάζουν το καθεστώς δικαίου που είναι κοινό για όλους (απόσπ. 4W).

Κεντρικός ιδεολογικός άξονας της ελεγειακής ποίησης του Σόλωνα είναι η άποψη περί υπευθυνότητας του ατόμου για τις πράξεις του έναντι του κοινωνικού συνόλου. Στη βασική πεποίθηση του ποιητή ότι οι θεοί τιμωρούν όσους τολμούν παραβιάζοντας την αρχή του μέτρου και των ανθρώπινων ορίων (ὕβρις) να διασαλεύσουν τη φυσική και ηθική τάξη και ευνομία εδράζονται, εξάλλου, και οι πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε στοχεύοντας αποκλειστικά στην ευνομία της πόλης των Αθηνών.

2.2. Η ιδεολογική θεμελίωση της αττικής τραγωδίας

Ύβρις και Τίσις

Οι στημονικές ιδέες του Σόλωνα περί επέμβασης της θείας Δίκης στην ανθρώπινη αδικία διαγράφουν την ιδεολογική βάση της αισχύλειας τραγωδίας σε θέματα και χειρισμό. Η τραγική διαπίστωση του ποιητή προς τη σύλληψη μιας θεϊκής δικαιοσύνης που κυβερνά αλλά ταυτοχρόνως θωρακίζει ἐς ἀεὶ τον ανθρώπινο βίο βασίζεται στην κινητική φύση της ευτυχίας και ευημερίας που δεν μένουν ποτέ στην κατοχή του ίδιου ανθρώπου ή της ίδιας οικογένειας (απόσπ. 13W).

Αμάρτημα, Συμφορά και Μοίρα

Ο Σόλων προλαμβάνει και προετοιμάζει και μιαν άλλη εξέλιξη κρίσιμη για την τραγικότητα της τραγωδίας: τη σύνδεση μεταξύ του αμαρτήματος και της συμφοράς, δηλαδή του αστοχήματος, στο οποίο εκβάλλει η ύβρις, και του αφανισμού του ήρωα, τον οποίο επιφέρει αναπόφευκτα το αμάρτημα. Επεξεργαζόμενος ο ποιητής τον βασικό για την τραγωδία κόμβο «ενοχής και τιμωρίας», προβαίνει σε αποφασιστική αναθεώρηση της κεντρικής για την ελληνική σκέψη έννοιας της μοίρας συνεχίζοντας τη γραμμή της νεωτερικότερης και ηθικά προηγμένης Οδύσσειας. Στον όρο «μοίρα» στοιχειοθετείται πολύ καθαρά ένα μερίδιο ανθρώπινης ευθύνης, εφόσον οι θεοί δεν συμμετέχουν παρά σε ρόλο αφενός προληπτικό-προειδοποιητικό, και αφετέρου διεκπεραιωτικό, για να εκτελέσουν την επιβαλλόμενη τιμωρία (απόσπ. 11).

Ως εκ τούτου, ο θεός αναδεικνύεται ως η εγγυήτρια δύναμη του ηθικού νόμου σε όλα τα θέματα που αφορούν στη διακυβέρνηση των ανθρώπινων υποθέσεων. Χωρίς μια τέτοια θεολογία, θα ήταν αδύνατο να οικοδομηθεί σε στέρεη βάση η νέα περί δικαιοσύνης αντίληψη, την οποία προώθησε ο Σόλων, αναλαμβάνοντας έναντι του λαού του τον ρόλο του επίσημου προειδοποιητή (απόσπ. 4W).

Νομοτελειακή επιβολή της δικαιοσύνης - Η έννοια της κληρονομικής ενοχής

Ο Σόλων ήταν ο πρώτος που εξέφρασε την άποψη ότι η δικαιοσύνη συνιστά ένα νομοτελειακό φαινόμενο. Προς αυτή την κατεύθυνση ο ποιητής θεμελιώνει με τη σκέψη του μια αιτιακή σχέση στην αρρύθμιστη ως τώρα περιοχή της ηθικής, με όλη την αυστηρότητα των φαινομένων της φύσης. Σε ανάλογη νομοτέλεια υπόκειται και η διαδικασία της πολιτικής εκτροπής (απόσπ. 9W).

Στο ίδιο εννοιολογικό πλαίσιο της νομοτελειακής δικαιοσύνης και της αδιάκριτης εφαρμογής της επί αδίκους και δικαίους εντάσσεται και η ιδέα της «κληρονομικής ενοχής» μέχρι τρίτης γενιάς. Σύμφωνα με αυτήν, μια αναμάρτητη γενιά μπορεί να κληθεί να πληρώσει το τίμημα για την ενοχή της προηγούμενης. Η ιδέα της διευρυμένης ενοχής υιοθετείται αργότερα από τον Αισχύλο. Άλλωστε εικάζεται ότι η ανάγκη για την απεικόνιση της διαδρομή της μοίρας μιας επιφανούς οικογένειας από την ακμή έως την καταστροφή της οδήγησε τον Αισχύλο να εισάγει τη φόρμα της τραγικής τριλογίας αντί του μεμονωμένου δράματος.

Αρχαία Κείμενα

Σόλων απόσπ. 4W, 13W, 11W, 9W.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Blok, J.H. & Lardinois, A.P.M.H. 2006 (εκδ.) Solon of Athens: New Historical and Philological Approaches, Leiden.

Irwin, E. 2005 Solon and Early Greek Poetry: The Politics of Exhortation, Cambridge.