Β14. ΒΑΚΧΥΛΙΔΗΣ

Λυρική Αφήγηση ΙΙ: Η λυρική ποίηση, δραματοποιημένη, πρόδρομος (;) της τραγωδίας

Τα Χριστούγεννα του 1896 το Βρετανικό Μουσείο αποκτά τα λείψανα δύο παπυρικών κυλίνδρων με ένα καταπληκτικό εύρημα: πάνω από χίλιοι ολόκληροι ή σχεδόν ολόκληροι στίχοι και ένας μεγάλος αριθμός ακρωτηριασμένων από έναν ποιητή, ο οποίος για περίπου 1.300 χρόνια αποτελούσε απλώς ένα ακόμη όνομα στον Αλεξανδρινό Κανόνα των αρχαίων Ελλήνων λυρικών. Αν και οι χρονολογίες της γέννησης και του θανάτου του Βακχυλίδη από την Ιουλίδα της ιωνικής Κέας (σημερινή Τζιά) παραμένουν έως σήμερα ζητήματα αμφιλεγόμενα, η ακμή του τοποθετείται με βεβαιότητα γύρω στα 467 π.Χ. Ο Βακχυλίδης καλλιέργησε όλα τα είδη ποίησης. Συγκριτικά με τον Θηβαίο ομότεχνό του σώζεται ελάχιστο από το έργο του, ικανό, ωστόσο, να μας διευκολύνει να έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα για την τέχνη του. Οι Αλεξανδρινοί χώρισαν το έργο του σε εννέα βιβλία. Ο Βακχυλίδης είναι ο χορικός ποιητής στον οποίο παρατηρούνται οι λιγότεροι δωρισμοί και αιολισμοί, ενώ δείχνει σαφή προτίμηση στα ιωνικά στοιχεία της γλώσσας.

Οι επινίκιες ωδές του Βακχυλίδη παρουσιάζουν τα ίδια προγραμματικά στοιχεία όπως και στον Πίνδαρο. Η πιο σημαντική διαφορά του Βακχυλίδη από τον Πίνδαρο εντοπίζεται στη μυθική αφήγηση: εδώ ο μύθος καταλαμβάνει σταδιακά μεγαλύτερη διάσταση και βρίσκεται στο μέσο της ωδής πλαισιωμένος από τα υπόλοιπα στοιχεία. Με μια ανυπέρβλητη γλωσσοπλαστική δύναμη, το «αηδόνι από την Κέα» (ωδή 3. 98) διακρίνεται για τη στρωτή και ήρεμη κομψότητα του ύφους του χωρίς τις απότομες πινδαρικές διακοπές και τη μείξη θεμάτων. Οι αφηγήσεις του χαρακτηρίζονται από ζωντάνια, ενώ οι πνευματώδεις εικόνες και οι δραματικές σκηνές είναι γεμάτες χρώμα και κίνηση. Η σαφήνεια και η απλότητα στον λόγο του αποτυπώνονται ξεκάθαρα στην εμμονή που δείχνει για τις λεπτομέρειες στην περιγραφή των συνθηκών της νίκης αλλά και στη διαφάνεια στις σκέψεις που εκφράζει μέσα από τα γνωμικά του· είναι σημαντικό να τονίσει κανείς ότι μέσα από τη σοφία αυτών των ρήσεων ο ποιητής επιχειρεί να προσεγγίσει την ηθική του απλού καθημερινού ανθρώπου, μακριά από τις υψηλές αλήθειες του μεγάλου Θηβαίου ομοτέχνου του. Ο Βακχυλίδης αποφεύγει την ευθύγραμμη αφήγηση και χρησιμοποιεί το διαλογικό στοιχείο σε μεγαλύτερη έκταση απ' ό,τι ο Πίνδαρος. Η δραματοποίηση της εκάστοτε σκηνής εγγράφεται ως η βασική ποιητική στόχευση (A. Lesky, Γραμματολογία 295-296).

Ότι και κατά τη σύνθεση των διθυράμβων του ο Βακχυλίδης στρέφεται ριζικά προς το αθηναϊκό δράμα επιβεβαιώνεται απόλυτα από τους δύο διθυράμβους που σώζονται σε καλή κατάσταση: οι Ἠίθεοι και ο Θησεύς, η πλέον «αθηνοκεντρική» ωδή του ποιητή (Αθανασάκη 2009, 328) αποτελούν δύο παραδείγματα ωδών, κοινός παρανομαστής των οποίων είναι η εξύμνηση των άθλων του Θησέα με τρόπο ώστε να αναδεικνύεται ο άμεσος συσχετισμός του με τον Αθηναίο στρατηγό, Κίμωνα. Και στις δύο περιπτώσεις η πολιτική στόχευση εξυπηρετείται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο από την πλούσια χρήση του διαλόγου· μάλιστα ο Θησεύς είναι μόνον διάλογος (διθ. 18Sn.-M.)!

Τώρα, η τριαδική δομή των διθυράμβων εγκαταλείπεται εντελώς. Με επιγραμματική σαφήνεια σημειώνει ο Lesky (Γραμματολογία, 304): «Ήταν ελκυστική η σκέψη να θεωρήσουμε ότι σ' αυτό το δημιούργημα, που νομίζουμε πως δεν έχει όμοιό του, πρέπει να αναγνωρίσουμε εκείνον τον διθύραμβο, από τον οποίο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ξεκίνησε η τραγωδία. Όταν όμως αναλογιζόμαστε την εποχή που συνέθετε ο Βακχυλίδης, είναι πολύ πιο πιθανό να καταλάβουμε ότι, αντίστροφα, η μορφή του ποιήματος επηρεάστηκε από το δράμα, που ήταν κιόλας εξελιγμένο.»

Αρχαία Κείμενα

Βακχυλίδης ωδή 3. 9818Sn. M., διθ. 1718Sn. M., διθ. 18Sn. M.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Burnett, A. P. 1985 The Art of Bacchylides, Cambridge, Mass.

Cairns D. 2010 Bacchylides. Five Epinician Odes (3, 5, 9, 1, 13). Text, Introductory Essays, and Interpretative Commentary (Translations D. L. Cairns and J. G. Howie), Cambridge (= ARCA 49).

Fearn, D. 2007 Bacchylides: Politics, Performance, Poetic Tradition, Oxford.

Maehler, H. 1982-1987 Die Lieder des Bacchylides (2 τόμοι): I1 Siegeslieder: Edition des Textes mit Einleitung und Übersetzung, I2 Siegeslieder: Kommentar. II. Die Dithyramben und Fragmente, Leiden.

- 2004 Bacchylides: A Selection, Cambridge.