Β8. ΑΛΚΜΑΝ

8.1. Το πολιτιστικό πλαίσιο στη Σπάρτη του 7ου αι. π.Χ.

Η σπαρτιατική κοινωνία του όψιμου 7ου αι. π.Χ. ήταν μια κοινωνία ανοιχτή στις τέχνες και στα γράμματα. Άλλωστε εδώ συνέκλιναν δύο βασικές προϋποθέσεις: αφενός η ίδρυση και εδραίωση δύο «μουσικών καταστάσεων» (βλ. την εισαγωγή) και αφετέρου η οικείωση της ομηρικής ποίησης που άσκησε επίδραση σε μορφές όπως ο Τέρπανδρος που μελοποιούσε εξάμετρες επικές συνθέσεις, κυρίως του Ομήρου, προκειμένου να εκτελεστούν σε αγώνες ή ο Λυκούργος που εισήγαγε την εκμάθηση των ομηρικών επών στη Σπάρτη. Η τοπική καλλιτεχνική ζωή ενθάρρυνε τη μουσική παιδεία των νέων, από τους κόλπους των οποίων επιλέγονταν τα μέλη των μουσικοχορευτικών θιάσων, που θα εκτελούσαν τα χορικά άσματα. Άλλωστε, το χορικό τραγούδι είναι η τέχνη της κοινότητας. Η φωνή του χορού αποτελεί μέσο έκφρασης της συλλογικής συνείδησης, έναν ρόλο τον οποίο αργότερα ανέλαβε ο χορός της τραγωδίας.

Εκεί βρήκαν το κατάλληλο έδαφος για τη σταδιοδρομία ποιητές μεγάλης εμβέλειας. Η κοινότητα ανέθετε κατά περίσταση σε γνωστούς περιφερόμενους επαγγελματίες τη σύνθεση της μουσικής, της ποίησης και της όρχησης για τα χορικά αυτά άσματα, τα οποία, ως συνθέσεις μεγάλης κλίμακας και σοβαρών αξιώσεων, κατέληξαν να γίνουν το σεμνότερο ποιητικό είδος που γνώρισε ο ελληνισμός πριν από την εμφάνιση της τραγωδίας. Τον χορό νεανίδων από εξέχουσες οικογένειες εκπαίδευε και οδηγούσε κατά την εκτέλεση ο χορηγός, που ήταν ο ίδιος μουσικός, ποιητής και χορογράφος μαζί, ντυμένος επίσημη ποδήρη αμφίεση και παίζοντας την κιθάρα, με συνοδεία αυλητή.

8.2. Από τις Σάρδεις… στη Σπάρτη - Τα παρθένια

Ο Αλκμάν έζησε το δεύτερο μισό του 7ου αι. π.Χ. στη Σπάρτη, όπου επιδόθηκε στη σύνθεση χορικών ασμάτων, τέχνη που έμαθε από τους Έλληνες της Ανατολής και τις Σάρδεις. Έγραψε στην τοπική λακωνική διάλεκτο την οποία εμπλούτιζε με αιολισμούς και ομηρικά δάνεια. Έκδηλη είναι η προτίμησή του σε σπάνιες λέξεις, ξενικής (κυρίως λυδικής) καταγωγής. Το έργο του Αλκμάνα ταξινομείται σε έξι βιβλία με λυρικά ποιήματα.

Ο Αλκμάν έμεινε γνωστός στους μεταγενέστερους ως συνθέτης παρθενίων, ενός χορικού τραγουδιού με καταγωγή από την Ιωνία προορισμένο να άδεται από χορό νεανίδων. Τα παρθένια του Αλκμάνα εκτελούνταν κατά κανόνα στο πλαίσιο δημόσιων θρησκευτικών τελετών. Η στόχευση της μυθικής αφήγησης που ανέπτυσσαν ήταν «παραδειγματική», ήτοι ευρύτερα φρονηματιστική. Τον μύθο περιέβαλαν στρώσεις βιωματικής ποίησης, κατάστικτες με γνωμική σοφία, ενώ δεν έλειπαν ούτε οι αναφορές των μελών του χορού σε άλλα μέλη ή και στον ίδιο τον εκπαιδευτή-ποιητή. Το περιεχόμενο αυτών των αναφορών -ατομικό ή συλλογικό- ήταν προσωπικό, και ο τόνος άμεσος, πότε ανάλαφρος και πότε θερμός, ή και ερωτικός (απόσπ. 19aP).

Το πιο εντυπωσιακό αλλά ταυτοχρόνως αινιγματικό και πολυσυζητημένο παρθένιο του Αλκμάνα σώζεται σε πάπυρο που βρέθηκε στη Σαχάρα το 1855. Πρόκειται για ένα ποίημα σε δεκατετράστιχες ομοιόμορφες στροφές· από τις δέκα σώζονται οι οκτώ. Η μυθολογική αφήγηση στις τρεις πρώτες εστιάζεται στον θάνατο του Ιπποκόωντα και των παιδιών του εξαιτίας της ύβρεως που επέδειξαν, ενώ στις πέντε επόμενες στροφές αποτυπώνεται το εορταστικό πλαίσιο εκτέλεσης του παρθενίου. Η θρησκευτική εορτή παραμένει ζήτημα αδιευκρίνιστο: κάποιοι υποδεικνύουν τα θωστήρια, κατ' άλλους πρόκειται για λατρευτικό τραγούδι προς τιμή της Άρτεμης Ορθίας. Τα ονόματα δύο κοριτσιών, της Αγιδώς και της Αγησιχόρας, αλλά και ο τρόπος που αυτά προβάλλονται, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για δύο νέες με ρόλο ηγετικό στην εκτέλεση της ωδής. Όπως παρατηρεί εύστοχα ο Bowra, 106: «ο τόνος του Αλκμάνα διατηρείται σε όλο το ποίημα ενιαίος, με μιαν ελαφριά ειρωνεία, όπου συγχωνεύονται ο έπαινος, το πείραγμα, η ειρωνική αυτοϋποτίμηση, και μια διεισδυτική ματιά στη φύση».

Τα προαναφερθέντα τεχνικά χαρακτηριστικά των παρθενίων του Αλκμάνα επιβεβαιώνονται και στα μικρότερα αποσπάσματα που διαθέτουμε. Με οξύτατη παρατηρητικότητα και εμμονή στις λεπτομέρειες σκηνογραφεί την τυπική ποιμενική πράξη της τυροπηξίας (απόσπ. 17P). Σε συντακτικό επίπεδο, υπογραμμίζεται εντόνως η λογική δομή, καθώς στη μακρά περίοδο που προηγείται υιοθετείται ο «αναβατικός ρυθμός» με στόχο την κύρια πρόταση στην οποία εμπεριέχεται και το μοναδικό κύριο ρήμα της περιόδου.

Άλλοτε πάλι, η απεικόνιση του ύπνου ολόκληρης της φύσης (απόσπ. 34P), που χαρακτηρίζεται από οξύτατη παρατηρητικότητα, στοιχειοθετεί μια λυρική ενότητα ποίησης πράγματι υποβλητικής. «[…] Παράλληλα με την κίνηση αυτή της φαντασίας του ποιητή, έχουμε να προσέξουμε και την κίνηση των στοιχείων που ακινητούν για την ώρα: ξεκινούμε από τα άψυχα και ασάλευτα βουνά και τα φαράγγια, ακολουθούν τα αργοκίνητα ερπετά της γης, και καθώς ο ρυθμός της κίνησης όλο και δυναμώνει, ακούμε με τη σειρά για τ' αγρίμια του βουνού, για τις μέλισσες και για τα κήτη της θάλασσας, τέλος για τα μακροφτέρουγα πουλιά […]» παρατηρεί ο Ι. Θ. Κακριδής, 35-36.

Η κυκλική σύνθεση που τηρείται στο απόσπασμα αποτελεί ασφαλή ένδειξη για την ολοκλήρωση της τμηματικής αυτής δομής των στίχων. Η ρομαντική διάθεση του χωρίου είναι απαραλλήλιστη σε ολόκληρη τη σωζόμενη αρχαϊκή ποίηση. Πέρασαν, πράγματι, πολλοί αιώνες έως ότου επιχειρήσει ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός δια χειρός Goethe να παραστήσει ανάλογη εικόνα.

Αρχαία Κείμενα

Αλκμάν απόσπ. 19aP, 1P, 17P, 34P.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Calame, C. 1977 Le choeurs de jeunes filles en Grèce archaïque II: Alcman, Roma.

Peponi, A.-E. 2004 «Initiating the viewer: Deixis and visual perception in Alcman's lyric drama», Arethusa 37: 295-316.

Puelma, M. 1995 «Die Selbstbeschreibung des Chores in Alkmans großem Partheneion-Fragment (fr. 1P. = 23B., I D. V. 36-105)» στο: I. Fasel (εκδ.) M. Puelma, Labor et lima: Kleine Schriften und Nachträge, Basel: 51-110.

Robbins, E. 1997 «Public Poetry» στο: D. E. Gerber (εκδ.), A Companion to the Greek Lyric Poets, Leiden: 223-242.

Sassi, M. M. 2005 «Poesie und Kosmogonie: Der Fall Alkman» στο: G. Rechenauer (εκδ.) Frühgriechisches Denken, Göttingen: 63-80.

Stehle, E. 1997 Performance and Gender in Ancient Greece: Nondramatic Poetry in its setting, Princeton N.J.