Β1. ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ ο Πάριος

1.1. Το ποιητικό κάλεσμα

Η ησιόδεια περιγραφή ανάγει την αρχή της ποιητικής σταδιοδρομίας του επικού δημιουργού στη συνάντησή του με τις Μούσες στον Ελικώνα, όταν «φύσηξαν» μέσα στο στόμα του τα λόγια, δηλ. την ποιητική έμπνευση (Θεογονία 22-34). Στον αντίποδα αυτής, μια αρχαία πηγή αναφέρει ότι σε ανάλογη περίσταση οι Μούσες αναγνώρισαν στο πρόσωπο του Αρχίλοχου έναν άνθρωπο δικό τους, στα πόδια του οποίου εγκατέλειψαν μια λύρα και εξαφανίστηκαν χωρίς ίχνος, χωρίς μιλιά· και εκείνος κλήθηκε να δημιουργήσει (Επιγραφή του Μνησιέπη, 3ος αι. π.Χ., στ. 22-40). Ο συμβολισμός που καταδεικνύει η συμπαράθεση των δύο κειμένων σφυρηλατεί την άποψη ότι βρισκόμαστε πια σε μια νέα, αρχαϊκή, φάση της λυρικής ποίησης στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. χάρη στην ανεξάρτητη λυρική πορεία που ακολούθησε ο όντως ρηξικέλευθος αρχηγέτης της.

1.2 Η αφύπνιση της προσωπικότητας. Η λυρική ανατροπή του ηρωικού ιδεώδους

Με τον Αρχίλοχο από την Πάρο (αρχές του 7ου αι. π.Χ.) ξεκινά η συστηματική χρήση του πρώτου προσώπου στην αρχαία ελληνική λυρική ποίηση. Σε αντίθεση προς τον επικό ποιητή που σπάνια χρησιμοποιούσε το πρώτο πρόσωπο (εκτός όταν επικαλούνταν τη μούσα να του χαρίσει έμπνευση, βλ. Ιλ. 16.112, Οδ. 1.1), ο Αρχίλοχος, σε γλώσσα απλή ιωνική αλλά γεμάτη από πάθος, αμεσότητα και ζωντάνια, περιγράφει την προσωπική του εμπειρία από τη στρατιωτική ζωή, όταν χρειάστηκε να εργαστεί ως μισθοφόρος (απόσπ. 2W).

Ο επικός δημιουργός ισχυρίζεται ότι μπορεί να τραγουδά και να παίζει λύρα αλλά πουθενά δεν καυχιέται ότι είναι στρατιώτης-πολεμιστής. Από την άποψη αυτή δικαίως έχει αναδειχθεί ότι οι στίχοι με τους οποίους ο ποιητής καμάρωνε πρώτα για τη συμμετοχή του στους πολιτικούς αγώνες και δευτερευόντως για την ποιητική του δεξιότητα προδίδουν την «επιτομή μιας κοινωνικής επανάστασης» στην εποχή του (απόσπ. 1W) αφού με αυτούς υπονομεύεται συστηματικά ένα συμβατικό επικό θέμα.

Η απόκλιση από το έπος γίνεται ριζικότερη, όταν εκτοξεύονται βολές κατά του επικού ιδεώδους περί ενότητας των αρετών στο ίδιο πρόσωπο - στον ήρωα (απόσπ. 114). Το επικό πρότυπο του ήρωα συμψηφίζει σε ένα και το αυτό πρόσωπο όλες τις αρετές και τις χάρες. Εκφράζεται χαρακτηριστικά στην ομηρική περιγραφή του Αγαμέμνονα που κάνει η Ελένη στον Πρίαμο (Ιλ. 3.169) και βρίσκεται σε άμεση αντίθεση προς την εικόνα του αντιήρωα Θερσίτη, ο οποίος δεν επιδεικνύει μόνον αξιόμεμπτη στάση και επαίσχυντο λόγο αλλά αναφέρεται και ως έκτρωμα φυσικής ασκήμιας. Ο ρηξικέλευθος λυρικός ποιητής αφαιρεί τον ακρογωνιαίο λίθο από το ηρωϊκό ιδεολογικό δημιούργημα (απόσπ. 133W). Ευθεία και ασυγκάλυπτη αντίθεση διατυπώνεται και προς την επική αντίληψη ότι το κλέος, ο πόθος της υστεροφημίας που στο έπος καθοδηγεί τις πράξεις και τις αποφάσεις των ηρώων, είναι τρόπος και στόχος ζωής του ανώτερου ανθρώπου. Ο Αρχίλοχος προτιμά να χάσει την ασπίδα του παρά τη ζωή του (αποσπ. 5W).

Η σταθερή και αμετακίνητη τάξη που επικρατεί στον κόσμο του ηρωικού έπους από την οποία απέρρεαν τα έργα και τα καθήκοντα ενός ευγενούς ήρωα καταρρέει στον νέο λυρικό κόσμο, όπου τὰ πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν ἀκίνητον μένει (απόσπ. 122W). Σε αντίθεση με τη φύση του ομηρικού ήρωα, που παρέμενε αμετάβλητη παρ' όλες τις αντιξοότητες, ο Αρχίλοχος δε διστάζει να αναδείξει με κάθε ευκαιρία το αδιέξοδο (ἀμηχανίη) της θνητής φύσης (απόσπ. 128W). Στην «ωραιότερη εξομολόγηση της βιοθεωρίας του», κατά τον Α. Lesky, 179, ο ποιητής απευθύνεται στον εαυτό του και απαιτεί την υπομονή (τλημοσύνη). Το ιδεώδες της Ιλιάδας συνοψιζόταν στην ανδρεία. Στην ομηρική Οδύσσεια όμως, ο άνθρωπος μπροστά στην επικείμενη συμφορά γίνεται ηρωικότερος όχι πράττοντας κατορθώματα ανδρείας, αλλά αποδεικνύοντας ότι μπορεί να αντέξει (τλῆναι) τα μεγαλύτερα βάσανα -συχνά ο Οδυσσέας χαρακτηρίζεται πολύτλας. Την ίδια ιδεολογική γραμμή ακολουθεί και ο Αρχίλοχος (απόσπ. 13W). Υπό αυτές τις συνθήκες ο ποιητής απορρίπτει συστηματικά τις πιο επίζηλες αξίες της εποχής, όπως είναι τα ανήκουστα πλούτη του Γύγη, η μυθική ευδαιμονία ή η πολιτική εξουσία και προτείνει την τήρηση του μέτρου σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής καθώς συνιστά τον χρυσό κανόνα για την ανθρώπινη ευτυχία (απόσπ. 19W).

1.3. Ο άνθρωπος ως ἐφήμερον ὄν

Την κορύφωση της πνευματικής του πορείας αποτελεί το απόσπασμα μέσα από το οποίο ο Αρχίλοχος συνειδητοποιεί βαθιά την ανθρώπινη ανασφάλεια ως άμεση συνέπεια της εφήμερης ανθρώπινης φύσης (απόσπ. 130W). Ενώ στην Ιλιάδα η φύση του ήρωα παρέμενε αμετάβλητη παρόλες τις αντιξοότητες, ο Αρχίλοχος, με γλώσσα απλή και χωρίς την ομηρική επιβλητικότητα, ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος δεν είναι παρά ό,τι τον κάνει η μέρα, όπως τη διαμορφώσει ο θεός -και η πείνα καταστρέφει το πνεύμα του. Ως εκ τούτου, η τρέχουσα κατάσταση του ατόμου θεοποιείται (απόσπ. 131-132W) και βρίσκει την καλλιτεχνική της έκφραση στα σύντομα λυρικά ποιήματα, τα οποία μιλούν μια άμεση, ανοιχτή, και φυσική γλώσσα, αντίστοιχη με το πνεύμα του ρεαλισμού που διαπνέει τώρα τον ελληνικό κόσμο. Εφεξής ο εφήμερος άνθρωπος, του οποίου οι προκαταβολές ανάγονται στο νεωτερικό έπος της Οδύσσειας (18.130), γίνεται σταθερός τόπος στη λυρική ποίηση (Σημων. απόσπ. 1W, Θέογν. 159-160, Πίνδ. Πυθ. 8. 95-6).

Η ποίηση του Αρχίλοχου αναζητεί τις ρίζες της σε μια μακρά παράδοση τελετουργικής κακολογίας ή, όπως χαρακτηριστικά ονομάζεται, «ποίησης ψόγου». Με το χαρακτηριστικό για τους ιάμβους του επιθετικό ύφος ο ποιητής εκτοξεύει τα βέλη του εναντίον του αγνώστου σε μας ατόμου που τον πρόδωσε: συνθέτει ένα «προπεμπτικό» ποίημα, με το οποίο του εύχεται αντί του ασφαλούς ταξιδιού… ναυάγιο (απόσπ. 79aD).

Αρχαία Κείμενα

Αρχίλοχος 2W, 1W, 114W, 133W, 5W, 122W, 128W, 13W,19W, 130W, 131-132W, 79aD.

Ομήρου Ιλ. 16.112, Ιλ. 3.169.

Ομήρου Οδ. 1.1, Οδ. 18.130.

Ησίοδος Θεογονία 22-34.

Σημωνίδης 1W.

Θέογνις 159-160.

Πίνδαρος Πυθ. 8. 95-6.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

Burnett A. P. 1983 Three Archaic Poets: Archilochus, Sappho, Alcaeus, London.

Carey C. 1986 «Archilochus and Lycambes» CQ 36:60-67.

Dover K. J. 1964 «The poetry of Archilochus» στο: Archiloque (Entretiens Hardt 10), Vandoeuvres-Geneva: 181-212, 213-222 (επανεκτύπωση στο Greek and the Greeks: Collected Papers, τόμ. Ι, Oxford 1987: 97-121).

Περυσινάκης Ι. Ν. 2012 Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση, Αθήνα: 119-167.