Β10. ΙΒΥΚΟΣ

10.1. Η πολιτική στόχευση του ώριμου χορικού λυρισμού

Γεννημένος στο Ρήγιο της Κ. Ιταλίας ο Ίβυκος μετακινείται από νωρίς στη Σάμο (περ. 537-523 π.Χ.). Στην παλαιϊκότητα του Στησιχόρου ο ποιητής αντιπροτείνει μια ώριμη εκδοχή του αρχαϊκού λυρισμού στρέφοντας το βλέμμα του στα πλεονεκτήματα της πολιτικής στόχευσης της ποίησης. Στην αυλή του Πολυκράτη, η δαπανηρή εκτέλεση του πολυπρόσωπου χορικού άσματος (που συνδυάζει ποίηση, μουσική και όρχηση) εξυπηρετεί, εκτός από τη συμποτική ψυχαγωγία, μια επιπρόσθετη επικοινωνιακή λειτουργία, αυτή της πολιτικής προπαγάνδας που εξασφάλιζαν για τον εγκωμιαζόμενο οι ίδιες οι λαμπρές παραστάσεις.

Η γλώσσα του Ίβυκου καταδεικνύει την ανάμειξη ετερόκλητων διαλεκτικών στοιχείων, δωρικών και αιολικών. Η απουσία του δίγαμμα ή της συλλαβικής αύξησης (αναλόγως το μέτρο κάθε φορά) θεωρούνται κριτήρια για την ύπαρξη μιας λογοτεχνικής διαλέκτου με έντονο επικό χρωματισμό. Υπό το πρίσμα του περιεχομένου και της θεματικής, τα ποιήματα του Ίβυκου που σώζονται ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες: (α) στα αφηγηματικά και (β) στα πιο προσωπικά κομμάτια. Και στις δύο ομάδες ποιημάτων έντονο είναι το ερωτικό και το εγκωμιαστικό στοιχείο.

10.2. Η λυρική αφήγηση πριν από τον Πίνδαρο (απόσπ. 263P)

Σε ένα σπάραγμα αιγυπτιακού παπύρου που παραδίδεται ανώνυμα ο Ίβυκος πραγματεύεται το λυρικό θέμα του κάλλους και της δόξας του νεότερου Πολυκράτη (απόσπ. 263P). Το γνωστό ρητορικό-ποιητικό τέχνασμα της recusatio, που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του ποιήματος, υπηρετεί την εστίαση στο θέμα που πράγματι ενδιαφέρει τον ποιητή. Και εδώ είναι παρόντα τα τυπικά συστατικά του χορικού άσματος: το γνωμικό απόφθεγμα (γνώμη), τα μυθολογικά παραδείγματα (exempla), η εξύμνηση της θεότητας, τα προσωπικά βιώματα του ποιητή και, τέλος, ο έπαινος του εγκωμιαζόμενου προσώπου.

Τo προγραμματικής φύσεως ποίημα πρέπει να αναγνωριστεί ως η ανελέητη χορωδία από την αρχή ως το τέλος της θεματικής, της τεχνικής και των αξιών του έπους. Ο Ίβυκος ισχυρίζεται, ότι η λυρική ποίηση είναι πολύ καταλληλότερη για τον κλεϊσμό τού σήμερα και των συγχρόνων του θνητών, παρά για τα μυθικά πρόσωπα και κατορθώματα του παρελθόντος. Το ποίημα αξίζει την προσοχή μας καθώς συνιστά λαμπρό δείγμα προπινδαρικής «λυρικής αφήγησης».

10.3. Η λυρική εκδοχή του μπαρόκ - Η προσωπική ποίηση (απόσπ. 264P)

Στα πιο προσωπικά ποιήματά του ο Ίβυκος ασχολείται με μια σχετική σχολαστικότητα με τον έρωτα στη σκοτεινή πλευρά του. Γνώριμο θέμα ήδη από τη Σαπφώ, ο έρωτας περιγράφεται ως ένα βασανιστικό πάθος, για έναν νέο αυτή τη φορά. Ωστόσο, η αρχαϊκότερη και παρατακτικότερη, αντιστικτική δομή των σαπφικών ωδών παραχωρεί τη θέση της σε ένα είδος πολυεπίπεδου και περίτεχνου μπαρόκ.

Η ετερορρυθμία που χαρακτηρίζει τη μετρική μορφή του ποιήματος συμπίπτει, όχι τυχαία, με έναν καθορισμένο αριθμό συλλαβών, εξαίρετο δείγμα «αριθμητικής σύνθεσης» (numerical composition). Τo αποτέλεσμά της πρέπει να προστεθεί στη θεματική και συντακτική συμμετρία του χωρίου. Όλα τα ουσιαστικά συνοδεύονται από επίθετα, στην πλειοψηφία τους ρηματικής υφής, χάρη στα οποία βαθαίνει το περιεχόμενό τους· κανένα επίθετο συμβατικό ή τετριμμένο από προηγούμενη σύζευξη με το ίδιο ουσιαστικό. Εικόνες, επιβλητικές και συνάμα σαγηνευτικές με την αλληγορική αξία τους που συναγωνίζονται σε ευστοχία την κυριολεκτική ακρίβεια της περιγραφής. Δικαιούται, ύστερα από αυτά, να ισχυριστεί κανείς ότι η περιγραφική αυτή ποίηση, από άποψη τεχνικής, ρίχνει βάρος στα ονοματικά στοιχεία και πειραματίζεται με κάθε δυνατότητα αξιοποίησής τους.

10.4. Επική Αφήγηση, Λυρική Περιγραφή, Δραματική Παράσταση, Λυρική Αφήγηση

Η επική αφήγηση εξελίσσεται μέσα στον χρόνο γι' αυτό και προωθείται από ρηματικά στοιχεία του λόγου. Σε αντιδιαστολή προς αυτήν, η λυρική περιγραφή που εξελίσσεται μέσα στον χώρο φέρεται συντακτικώς από τα ουσιαστικά, τα επίθετα και τις ομόλογές τους αναφορικές περιγραφικές προτάσεις. Η βασική διαφορά διήγησης και περιγραφής συστήνεται ως η κρισιμότερη τεχνική διαφορά μεταξύ επικής και λυρικής ποίησης. Ενώ η περιγραφή υποχρεώνει το βλέμμα να επισκοπήσει τον χώρο, η διήγηση εστιάζεται στην αφήγηση διαδοχικών καταστάσεων με ρήματα δράσης που δένονται στενά μεταξύ τους σε μια συμπαγή και δόμηση.

Με στόχο τη χωρίς διάκενα πορεία δράσης η αρχαϊκή αφήγηση χρησιμοποιεί επαναλαμβανόμενες ή ανακεφαλαιωτικές μετοχές, χρονικά, τοπικά ή μικτά επιρρήματα. Για την κατανόηση αυτής της τεχνικής, παγιωμένης και στο όψιμο γεωμετρικό έπος και στην αρχαϊκή ποίηση γενικότερα, αξίζει να σημειωθεί ότι: τόσο η ανακεφαλαιωτική ρηματική τεχνική όσο και η χρήση επιρρημάτων δοκιμάζουν τα αισθητικά μέτρα του σύγχρονου ακροατή με την πυκνά έως καταχρηστικά επαναλαμβανόμενη εμφάνισή τους και στη βραχύτερη μονάδα ομηρικής αφήγησης, εφόσον φαίνεται τουλάχιστον ότι η επανάληψη δεν υπαγορεύεται από (εμφανή τουλάχιστον πάντα) νοηματική ανάγκη.

Σε μια προσπάθεια να αποτυπωθεί επακριβώς ο γραμματολογικός χαρακτήρας του κάθε ποιήματος ο Goethe διατύπωσε την περίφημη θεωρία των «τριών φυσικών μορφών ποίησης». Σύμφωνα με αυτήν, καθαρά ποιητικά γένη είναι το έπος ως αντικειμενική ποίηση του τρίτου προσώπου, η λυρική ποίηση ως υποκειμενική ποίηση του πρώτου προσώπου και το δράμα ως ποίηση του δεύτερου προσώπου. Μάλιστα ο ίδιος πρότεινε για κάθε ποίημα να χαράσσεται ένας κύκλος, στο εσωτερικό του οποίου να κατανέμονται γραφικά (κατά τον αριθμό στίχων, που αναλογούν στις τρεις προηγούμενες κατηγορίες) οι συμβαλλόμενοι τομείς «επικής αφήγησης», «λυρικής περιγραφής» και «δραματικής παράστασης». Στην πράξη, βέβαια, αυτός ο διαχωρισμός δεν ισχύει καθώς οι προσμίξεις επιμέρους στοιχείων και από τα τρία γένη είναι ο κανόνας· αυτό που διαφοροποιείται μόνο είναι το ποσοστό κάθε είδους στην εκάστοτε σύνθεση. Το προτεινόμενο θεωρητικό σχήμα, ωστόσο, είναι χρήσιμο, στον βαθμό που παρακάμπτονται πολλές επιμέρους θεωρητικές δυσκολίες ή αμφισβητήσεις γύρω από τη σύλληψη και την ταυτότητα των ποιητικών γενών και των ειδών τους.

10.5. Περί λυρικής ενότητας (απόσπ. 266P) - Η ντελικάτη αρχιτεκτονική του ώριμου λυρισμού

Εξαίρετο δείγμα της υψηλής τέχνης του Ίβυκου αποτελεί το απόσπ. 266P. Το ποίημα συνιστά μια ειδυλλιακή περιγραφή της ανοιξιάτικης φύσης που αποπνέει γαλήνη και ηρεμία σε αντίθεση προς την εσωτερική ερωτική «μανία» που διακατέχει τον ποιητή. Η πολυπλοκότητα της σύνθεσης εδράζεται στην τριβαθμιδωτή εξωτερική άρθρωση: η μακρά και περίτεχνη εισαγωγική πρόταση αποτελείται από τρεις εικόνες καθεμιά από τις οποίες διευρύνει και επεξεργάζεται την προηγούμενη.

Εικόνες με έντονο συμβολισμό (οι κυδωνιές συνδυάζονται με το ερωτικό ξύπνημα, η κληματαριά με τη νιότη και το παρθένο λιβάδι με την άσπιλη αθωότητα) αναδεικνύουν την αρμονική συνοχή και συνέπεια στον κόσμο των ανθρώπων και της φύσης που ανατρέπεται στη συνέχεια βίαια δημιουργώντας ένα είδος ανεστραμμένης συμμετρίας μεταξύ των δύο.

Με κυρίαρχο το ονοματικό στοιχείο, η σώρρευση επιθέτων στους καταληκτικούς στίχους του ποιήματος δίνει την αίσθηση ότι από το γρήγορο τέμπο οδηγούμαστε στην πορεία σε ένα δυνατό κρεσέντο από εικονικά στοιχεία στο φινάλε.

Σε αντίθεση προς τον γνώριμο παρατακτικό ρυθμό της αρχαϊκής ποίησης, η συνολική περίοδος στον Ίβυκο παρουσιάζει έναν ενιαίο και συνεχή ρυθμό. Η τάξη των λέξεων διατηρεί τον ρυθμό αυτό: με το ρήμα να βρίσκεται στην τελευταία θέση καθεμιάς από τις δύο προτάσεις δημιουργείται ένας δίδυμος αναβατικός ρυθμός που στοχεύει, μέσα από την επιβράδυνση και την αίσθηση εκκρεμότητας, στη δημιουργία δραματικής έντασης συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στον σχηματισμό μιας καθόλα καλλιτεχνημένης και προϋπολογισμένης καντέντσας -άξιας των πιο αρμονικών και συμμετρικών καταληκτικών φράσεων, που απαντούν στις περίφημες συντακτικές «περιόδους» του πεζού λόγου της κλασικής εποχής.

Αρχαία Κείμενα

Ίβυκος απόσπ. 263P, 267P, 266P.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Barron, J. P. 1969 «Ibycus: to Polycrates», BICS 16: 119-49.

Bonanno, M. G. 2004 «Come guarire dal complesso epico: L' Ode a Policrate di Ibico», στο: E. Cavallini (εκδ.), Samo. Storia, letteratura, scienza: Atti delle giornate di studio, Pisa - Roma: 67-96 (Ravenna, 14-16 novembre 2002).