Β3. ΚΑΛΛΙΝΟΣ - ΤΥΡΤΑΙΟΣ

3.1. Ως πότε παλικάρια…

Στον αντίποδα της σύνθετης και υποβλητικής πολιτικής ποίησης του Σόλωνα, σε ιδεολογία, τόνο και εικονοποιία, βρίσκεται η πολεμική ελεγεία του Καλλίνου και του Τυρταίου οι οποίοι συστήνονται ως οι πρωτεργάτες του γραμματειακού αυτού είδους. Κεντρικός θεματικός άξονας των ελεγειών τους είναι ο «πόλεμος», ένα θέμα το οποίο είχε γνωρίσει τόσες μορφές και τόσες τροπές στην Ιλιάδα ώστε τα κείμενα που ακολουθούν να μοιάζουν απλά ιχνογραφήματα με μολύβι: κάθε ιδεολογικό βάθος απουσιάζει, όπως λείπει και το στοιχειωδέστερο μυθολογικό ικρίωμα.

O τύπος αυτός της ελεγείας αντλεί την πρώτη ύλη του από έναν αριθμό τυπικών μοτίβων ή λογοτεχνικών τόπων που καθιερώθηκαν με τον χρόνο, τη χρήση και τη σταθερή λειτουργία. Ως εκ τούτου, είναι ανώφελο να περιμένει κάποιος πρωτοτυπία ή έκπληξη -παρατηρείται μόνον μεγαλύτερη ή μικρότερη άνεση και δεξιοτεχνία στον χειρισμό και στη συμπλοκή των επιμέρους θεμάτων και των επικών λογοτύπων που τα επενδύουν. Ο Καλλίνος από την ιωνική Έφεσο αλλά και ο Τυρταίος από τη δωρική Σπάρτη δανείζονται τη γλώσσα, την εικονοποιία και τους στίχους του από τον Όμηρο, τα θέτουν όμως στην υπηρεσία της απλής παραίνεσης προς τους πολίτες να υπερασπιστούν γενναία την πατρίδα τους (Καλλίνος απόσπ. 1W, Τυρταίος απόσπ. 12W). Συχνά το κέντρο βάρους μετατοπίζεται από την ανάγκη για άμεση πολεμική κινητοποίηση στην ιδεολογική στήριξη των πολιτών.

Με απλά μοτίβα, περιγραφικά μαχών, ο στόχος της πολεμικής ελεγείας είναι προτρεπτικός και συνάμα επιχειρηματολογικός. Μέσα από μια ευδιάκριτη δομή (περιγραφή, προτροπή και επιχειρηματολογία) προβάλλει έναν κώδικα τιμής που, αν και ιστορικά κατάγεται από την Ιλιάδα, προβάλλεται ως γενικότερα ισχυρός και με εφαρμογή σε όλες τις εποχές. Θεματική, μοτίβα και ύφος υποστηρίζονται πλήρως από μια γλώσσα πέρα ως πέρα επική που βρίθει από τυπικούς λογότυπους και σταθερά επίθετα. Σύνθεση σαφέστατα προφορική, η πολεμική ελεγεία προορίζεται αποκλειστικά για ανοιχτό ακροατήριο.

Η αποτελεσματικότητα τη εκκλητικής αυτής ποίησης υπηρετείται καλά από την άκρα λιτότητα των εκφραστικών της μέσων. Στην απουσία της αυστηρής ενότητας της κλασικής σύνθεσης, ο παρατακτικός και με γνήσια αρχαϊκότητα συνειρμός εικόνων και ιδεών επιτρέπει στον δημιουργό να ξαναδουλέψει μια ιδέα προσθέτοντας σε αυτήν νέα στοιχεία και ολοκληρώνοντάς την με τρόπο «κυκλικό». Αποκλειστική στόχευση της κυκλικής αυτής σύνθεσης είναι να χαράξει στη μνήμη του ακροατηρίου συνθήματα, γι' αυτό και ονομάστηκε «εντυπωτική ποίηση».

3.2. Η σύλληψη της πολεμικής αρετής

Στις ελεγείες του Τυρταίου η πολεμική αρετή αναπτύσσεται ως το υπέρτατο είδος αρετής, ενώ ταυτόχρονα υποβαθμίζονται άλλα είδη αρετής, όπως, λόγου χάρη, η αθλητική (Τυρταίος απόσπ. 12W. 1-4). Στην ποιητική στόχευση δεν βρίσκεται πια ο μεμονωμένος μαχητής της Ιλιάδας αλλά οι οπλίτες της σύγχρονης φάλαγγας και επιδιώκει την τόνωση της μεταξύ τους στρατιωτικής αλληλεγγύης.

Με την προβολή του πολεμικού-ηρωικού περιεχομένου της αρετής ο Τυρταίος υπερασπίζεται τον κόσμο της παλιάς αριστοκρατίας και την προέκτασή του στη σύγχρονη σπαρτιατική κοινωνία. Σύντομα, η ανάπτυξη του θεσμού της πόλης-κράτους θα οδηγήσει στη θεοποίηση της αρετής ως κοινωνικής δικαιοσύνης στην οποία όλοι οι πολίτες οφείλουν να παιδεύονται. Το καθολικό αίτημα της δικαιοσύνης βρίσκει τώρα απτό περιεχόμενο στον νόμο που αργότερα θα μεταμορφωθεί σε ηθική έννοια. Εφεξής, το νόημα της αρετής συνάδει με την απόλυτη συμμόρφωση των πολιτών προς τον νόμο, όπως με την έλευση του χριστιανισμού το περιεχόμενο της αρετής επαναπροσδιορίζεται ως συμμόρφωση και άνευ όρων υπακοή στις εντολές του Θεού.

Αρχαία Κείμενα

Καλλίνος 1W.

Τυρταίος 12W.

EπιλεγμένηΒιβλιογραφία

Bowie, E. L. 1990 «Milens ludens? The problem of martial exhortation in early Greek elegy» στο: O. Murray (εκδ.) Sympotica: A Symposium in the Symposion, Oxford: 221-9.

Cartledge, P. 1977 «Hoplites and heroes: Sparta's contribution to the technique of ancient warfare», JHS 97: 11-27.

Luginbill, R. D. 2002 «Tyrtaeus 12 West: come join the Spartan army», CQ 52: 405-414.

Shey, H. J. 1976 «Tyrtaeus and the art of propaganda», Arethusa 9: 5-28.