Κώστας Γ. Αγγελάκος: «Διαβάζω», Φεβρουάριος 2002

Η μελέτης της ιστορίας της γλώσσας

Είναι πολύ δύσκολο στο περιορισμένο πλαίσιο μιας παρουσίασης να επιχειρήσει κανείς να αποτιμήσει ένα έργο «ιδρυτικό» τόσο για τα ελληνικά όσο και για τα ευρωπαϊκά γράμματα (Δ. Μαρωνίτης) όπως η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Εκείνο όμως που είναι απαραίτητο να γίνει είναι η επισήμανση των ιδιαίτερων εκείνων χαρακτηριστικών που διαφοροποιούν το συγκεκριμένο εκδοτικό εγχείρημα. Πρώτα πρώτα αξίζει να τονιστεί ο συλλογικός χαρακτήρας του έργου. Πρόκειται για αποτέλεσμα της συνεργασίας εβδομήντα πέντε επιστημόνων με εκατόν είκοσι τρία κείμενα τα οποία «διαλέγονται» μεταξύ τους αλλά και επικοινωνούν με επιστημονική απλότητα και σαφήνεια με τον αναγνώστη. Το σημαντικότερο όμως για ένα τέτοιο έργο είναι η παρουσία τριάντα ξένων επιστημόνων ελληνιστών, οι οποίοι με τη συμβολή τους «φωτίζουν» πολλές πτυχές της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, με αντικειμενικότητα, χωρίς συναισθηματικές φορτίσεις και ιδεολογικές αγκυλώσεις.

Στη συνέχεια διαπιστώνεται η μεθοδικότητα και η επιστημονική πληρότητα στην αναλυτική προσέγγιση όλη της διαπλοκής της γλώσσας και ιστορίας στη διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας. Από τις ινδοευρωπαϊκές της αφετηρίες, τη σχέση της με τις προελληνικές γλώσσες, την εισαγωγή του αλφαβήτου έως τις επιδράσεις στη γλώσσα των ιστορικών και κοινωνικών εξελίξεων στην αρχαϊκή, κλασική και κυρίως στην ελληνιστική περίοδο. Παράλληλα περιγράφεται ιδιαίτερα η δομή και η εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής και των διαλέκτων της από τον 5ο αιώνα π.Χ. έως την ύστερη αρχαιότητα (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο).

Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο του έργου είναι η διαπολιτισμική διάσταση στην προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας, μέσα από τη συστηματική καταγραφή των επαφών και αλληλεπιδράσεών της με άλλες γλώσσες, είτε άμεσα μέσω της ανταλλαγής γλωσσικών στοιχείων είτε έμμεσα μέσω των μεταφράσεων. Στην ενότητα αυτή καταγράφεται η «συνομιλία» της ελληνικής με όλες τις γλώσσες που συνάντησε στην πορεία της (από τις σημιτικές γλώσσες, τη θρακική και την ιλλυρική έως την ιρανική, τη λατινική, ακόμα και την αραβική). Πρόκειται για μια πρωτόγνωρη επιστημονική περιήγηση η οποία αποδεικνύει ότι «η γλωσσική επαφή και τα αποτελέσματά της είναι το πιο ορατό τεκμήριο της ιστορικότητας της γλώσσας» (Α.-Φ. Χριστίδης). Παράλληλα επιβεβαιώνεται ότι η ελληνική γλώσσα ήταν πάντα ανοιχτή σε αλλαγές και ανταλλαγές, γεγονός το οποίο της έδωσε πλούτο και ζωντάνια παρά το φόβο και την κινδυνολογία ορισμένων για αλλοίωση και εξαφάνισή της.

Μια σειρά από καινοτόμες προσεγγίσεις υπάρχουν στην έβδομη ενότητα του βιβλίου με τίτλο «Γλώσσα και πολιτισμός», η οποία εξετάζει την έντεχνη χρήση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Αξίζει να γίνει αναφορά: α) Στην παρουσίαση ειδικών λεξιλογίων, κυρίως για τις ανάγκες της επιστήμης, όπως το λεξιλόγιο της ιατρικής, της φιλοσοφίας αλλά και της δημοκρατίας του δικαίου, της θρησκείας, ακόμη και της δουλείας˙ β) Στην παρακολούθηση της σημασιακής εξέλιξης πέντε «κομβικών» εννοιών (ελληνισμός, φιλοτιμία, παράδεισος, άγιος, ψυχή) με τις συνεχείς «μεταμορφώσεις» τους στο πλαίσιο συγκεκριμένων ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών˙ γ) Στη μελέτη θεμάτων (Παράρτημα ΙΙ) που αποκαλύπτουν «άγνωστες» πτυχές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, όπως τα παροιμίες-αινίγματα-λογοπαίγνια, ο προφητικός λόγος, η αισχρολογία, ο παιδικός λόγος, ο λόγος των «βαρβάρων» κ.τ.λ.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί κανείς σε μια σειρά από άλλες καινοτομίες οι οποίες, αν και φαντάζουν δευτερεύουσας σημασίας, καθιστούν την έκδοση όχι μόνο πρωτοποριακή αλλά και εύχρηστη. Ως πρώτη θα επισημάνουμε την εισαγωγική ενότητα για την παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών του φαινομένου γλώσσα (η φύση, η γέννηση, η ανάπτυξη της γλώσσας, γλώσσα και σκέψη, γλωσσική αλλαγή κ.τ.λ.) απαραίτητα εργαλεία για την κατανόηση μιας συγκεκριμένης γλώσσας και της πορείας της στο χρόνο. Παράλληλα οι περισσότερες εργασίες συνοδεύονται από ποικιλία αρχαίων κειμένων με την αντίστοιχη μετάφραση, τα οποία βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει βαθύτερα το συζητούμενο θέμα ή να αναζητήσει αντίστοιχο γλωσσικό υλικό. Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει ιδιαίτερα η έγκυρη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία που συνοδεύει κάθε θεματική.

Τέλος, πολύ χρήσιμα είναι το γλωσσάρι όρων και η εξέλιξη του φωνητικού συστήματος της ελληνικής γλώσσας.

Αφήσαμε τελευταίο το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της Ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Την κριτική νηφαλιότητα, όπως σημειώνει ο Δ. Μαρωνίτης, απέναντι στην αρχαία ελληνική γλώσσα, αποφεύγοντας την ιδεολογική μυθοποίηση της, χωρίς να υποβαθμίζει όμως την αναγνωρισμένη αξίας της. Πρόκειται για μια προοδευτική ιδεολογική στάση σε μια εποχή στην οποία συγκρούονται η άκριτη προσήλωση σε ιδεοληψίες για την ανωτερότητα και την αταλάντευτη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας από τη μια και ο φόβος ή μάλλον η δογματική καθήλωση στην αναζήτηση της ασυνέχειας και η αποφυγή κάθε συζήτησης για το ρόλο της αρχαίας γλώσσας και του αρχαίου πολιτισμού στη διαμόρφωση της νεοελληνικής πραγματικότητας από την άλλη.

Η σύντομη περιδιάβαση σε μια τόσο σύνθετη εκδοτική προσπάθεια δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς αναφορά στις υλοποιήσιμες προτάσεις που συζητήθηκαν κατά την παρουσίαση του τόμου στην Αθήνα παρουσία των υπουργών Παιδείας και Πολιτισμού. Η πρώτη αναφέρεται στη μετάφραση του τόμου αρχικά στην αγγλική και ύστερα σε άλλες βαλκανικές, μεσογειακές και ανατολικές γλώσσες (για μια νέα μετάφραση των Εβδομήκοντα, αντίρροπη αυτή τη φορά, μίλησε ο Στ. Πεσμαζόγλου). Η δεύτερη αναφέρεται σε μια έκδοση ειδικά προσαρμοσμένη στις ανάγκες του σχολείου, ώστε εκπαιδευτικοί και μαθητές, κυρίως στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, να γνωρίσουν με επιστημονική απλότητα και κριτική νηφαλιότητα την ιστορία της γλώσσας μας, για να μην παρασύρονται από αντιεπιστημονικές αλλά και «ύποπτες» κραυγές για τη γλώσσα, που προβάλλονται κυρίως στο χώρο των μέσων μαζικής «ενημέρωσης».