Gonda A. H. Van Steen: The Classical Review 53(1) 2003, The University of Arizona, Tucson

Πρόκειται για μια εντυπωσιακή συλλογή δοκιμίων που αφορούν την ιστορία της ελληνικής γλώσσας «από τις απαρχές της και καθόλη την ύστερη αρχαιότητα» η οποία ξεχωρίζει για την ανανεωτική της προσέγγιση και την ενάργεια της προυσίασης. Υπό την αιγίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, μια ομάδα εβδομήντα πέντε ειδικών, ελλήνων και ξένων, συνέβαλε στον τόμο αυτόν με 123 στο σύνολό τους κείμενα που διαρθρώνουν με επιτυχία τη δομή του η οποία χαρακτηρίζεται από λογική και αλληλουχία. Ο ίδιος ο επιμελητής συνέγραψε όλες τις Εισαγωγές για τις διάφορες ενότητες και υποενότητες του τόμου, ενισχύοντας έτσι τη χρησιμότητα και την ενότητά του. Το πραγματικά διεπιστημονικό αυτό έργο θα ενδιαφέρει όχι μόνο τους γλωσσολόγους και τους κλασικούς φιλολόγους, αλλά και τους ιστορικούς, τους συγκριτικούς, τους ανθρωπολόγους και τους μεταφραστές οποιασδήποτε φάσης της ελληνικής γλώσσας. Ιδιαίτερα αξιέπαινη είναι η συντονισμένη προσπάθεια του επιμελητή να μην εξυψώσει γλωσσολογικά την αρχαία ελληνική, αλλά, αντίθετα, να παρουσιάσει πολλαπλές και ποικίλες ιστορίες της ελληνικής γλώσσας, μαζί με τις εξελίξεις και τις διαλέκτους της.

Ο τόμος αυτός περιλαμβάνει εννέα ενότητες, η καθεμία από τις οποίες ακολουθείται από εκτενή βιβλιογραφία. Η πρώτη ενότητα πραγματεύεται το φαινόμενο της γλώσσας από μια γενική οπτική. Η δεύτερη ενότητα εστιάζει στην ελληνική και διαφωτίζει τον τρόπο με τον οποίο οι εξελίξεις της ελληνικής ιστορίας και γλώσσας βρίσκονται σε διαρκή διάλογο, από τις πρώιμες ινδοευρωπαϊκές ρίζες και κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει κείμενα για τη γραφή, τις προ-ελληνικές γλώσσες, τη γραμμική Β', την εισαγωγή του αλφαβήτου, καθώς και για τις ιστορικές μεταβολές που επηρέασαν την αρχαϊκή, την κλασική ελληνική και την ελληνιστική κοινή. Οι ελληνικές διάλεκτοι αποτελούν το αντικείμενο της τρίτης ενότητας. Η τέταρτη ενότητα εστιάζει στη δομή και την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής· παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά και τα προβλήματα της ελληνικής φωνολογίας/προφοράς, μορφολογίας, σύνταξης και λεξιλογίου και επίσης αναδεικνύει τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στα τέσσερα αυτά επίπεδα, από την αρχαία ελληνική έως την ελληνιστική κοινή (στις ποικίλες εκδοχές της). Η πολύ ενδιαφέρουσα πέμπτη ενότητα εισάγει τον αναγνώστη σε περιοχές επαφών μεταξύ της ελληνικής και άλλων γλωσσών και περιλαμβάνει γλώσσες τόσο διαφορετικές όσο οι σημιτικές, η θρακική, η ιλλυρική, η φρυγική, η καρική, η λυκική, η λυδική, η ιρανική, η ετρουσκική, η λατινική, η κοπτική, η συριακή, οι κελτικές, οι ινδικές και η αραβική. Οι μεταφραστικές πρακτικές στην αρχαιότητα είναι το θέμα της έκτης ενότητας, η οποία και πάλι χαρακτηρίζεται από την διαπολιτισμική ματιά των συντελεστών της.

Υπό τον κύριο τίτλο «Γλώσσα και πολιτισμός» η έβδομη ενότητα εστιάζει καταρχήν στις λογοτεχνικές χρήσεις της ελληνικής γλώσσας και των διαλέκτων της, είτε πρόκειται για το έπος, την τραγωδία ή την κωμωδία. Έπειτα περνάει στην παρουσίαση των εξειδικευμένων λεξιλογίων από διαφορετικούς επαγγελματικούς τομείς και γνωστικές περιοχές, όπως η ορολογία της δημοκρατικής πρακτικής, της θρησκείας και ειδικά του χριστιανισμού, της φιλοσοφίας και της ιατρικής, καθώς και της νομικής. Η τρίτη υποενότητα πραγματεύεται πολιτισμικές έννοιες και τις μεταμορφώσεις τους: απεικονίζει με ήπιο τρόπο τους ποικίλους μηχανισμούς της γλωσσικής αλλαγής, όπως είναι οι περιπτώσεις του 'ελληνισμού' και της 'ψυχής'. Η σύντομη όγδοη ενότητα προσεγγίζει την αρχαία ελληνική από την οπτική των ίδιων των αρχαίων Ελλήνων: παρουσιάζει το αρχαίο σύστημα διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, τις πρακτικές των αρχαίων γραμματικών, το φαινόμενο του αττικισμού. Η συγκεκριμένη ενότητα θα μπορούσε εύκολα να εμπλουτιστεί, για παράδειγμα, με τη διάδοση της παρωδίας, της παρατραγωδίας, και, εν γένει, την πρακτική της αναφοράς και του υπαινιγμού, ή με μια ευρύτερη παρουσίαση του κινήματος της δεύτερης σοφιστικής. Στην ένατη και τελευταία ενότητα αναδεικνύονται οι «τύχες» της αρχαίας ελληνικής, και πάλι με συντομία. Εδώ τα δοκίμια εισάγουν τον αναγνώστη στην εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας στα μεσαιωνικά και σύγχρονα χρόνια, τη χρονική στιγμή που η ελληνική δέχτηκε τις επιδράσεις του ουμανισμού, καθώς και του ευρωπαϊκού -και κατά συνέπεια του ελληνικού- διαφωτισμού. Το εξ ανάγκης σύντομο αυτό πανόραμα θα μπορούσε να εξελιχθεί σε έναν ολόκληρο δεύτερο τόμο.

Εξαιρετικής σημασίας είναι οι εμπλουτισμένες προσθήκες στα Παραρτήματα του τόμου αυτού, όπου ο αναγνώστης θα βρει πολύ διαφωτιστικά και άρτια τεκμηριωμένα δοκίμια για τον τονισμό και τα σημεία στίξης, την ελληνική των παροιμιών, των αφορισμών, των γνωμικών, των λογοπαιγνίων, των αινιγμάτων, και, ακόμη, των ξορκίων, των αναθηματικών πινακίδων και των μαγικών παπύρων· θα βρει επίσης δοκίμια για την ελληνική της επιστολογραφίας, τον προφητικό λόγο, τη δημώδη γλώσσα και την αισχρολογία, τον λόγο των 'βαρβάρων', τον παιδικό λόγο, τη μη-λεκτική επικοινωνία και την αρχαία ελληνική μουσική. Το τελευταίο Παράρτημα πραγματεύεται την αναλογία και τη φωνητική αλλαγή στην αρχαία ελληνική και παρέχει παραδείγματα συντακτικής και σημασιολογικής αλλαγής. Η ενότητα αυτή θα μπορούσε να έχει ενσωματωθεί στην καρδιά του τόμου, όπου τίθενται μερικά ζητήματα ίδιας φύσης.

Ο εμπλουτισμένος αυτός τόμος παρέχει ποικίλα χρηστικά εργαλεία και βοηθήματα σε συνδυασμό με τα άφθονα διαγράμματά του, τους έγχρωμους χάρτες και τις φωτογραφίες από έργα τέχνης: α. κατάλογο αρχαίων πηγών και βιβλιογραφικές αναφορές με τις σημαντικότερες εκδόσεις τους· β. γλωσσάρι· γ. παρουσίαση των συμβόλων του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου (IPA), που συνοδεύεται από διαγράμματα τα οποία απεικονίζουν την εξέλιξη του ελληνικού φωνητικού συστήματος και δ. λεπτομερή ευρετήρια.

Η -σε μεγάλο βαθμό- προσβάσιμη συλλογή δοκιμίων αξίζει να καταστεί βιβλίο αναφοράς για κάθε σπουδαστή και διδάσκοντα της ελληνικής γλώσσας. Ωστόσο, θα εξυπηρετούσε καλύτερα τον αναγνώστη αν η μορφή του ήταν πιο χρηστική και αν μεταφραζόταν και σε άλλες γλώσσες. Αυτή τη στιγμή όλες οι συμβολές είναι γραμμένες στα ελληνικά, ακόμη και όσες γράφτηκαν από ξένους. Ελπίζω να δω τον τόμο αυτόν να εκδίδεται στην αγγλική, αλλά και σε άλλες σύγχρονες γλώσσες. Ελπίζω επίσης, να ακολουθήσει ένας (περισσότερο συμπυκνωμένος αλλά εξίσου ευανάγνωστος) δεύτερος τόμος ο οποίος θα καλύπτει την/τις επόμενη/-ες μιάμιση/δύο χιλιετία/-ες της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας και ο οποίος θα περιέχει, συγκεκριμένα, διεξοδικές μελέτες για τις επίσημες όψεις της ελληνικής καθαρεύουσας που λείπουν από τη βιβλιογραφία. Πάντως πριν συμβεί κάτι από τα παραπάνω, ο ελληνόφωνος αναγνώστης θα απολαμβάνει τον εμπλουτισμένο, καλαίσθητα εικονογραφημένο και άρτια δομημένο πρώτο τόμο για την αρχαιότερη ιστορία της ελληνικής γλώσσας.

Μτφρ.: Μ. Χρίτη