Marisa del Barrio: Emerita LXX 2, 2002

Το εν λόγω βιβλίο αποτελεί τον πρώτο τόμο ενός φιλόδοξου προγράμματος: Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως τις μέρες μας. Ο παρών τόμος αφορά την ιστορία της ελληνικής απότις απαρχές της έως την ύστερη αρχαιότητα, αλλά περιλαμβάνει και κείμενα που ασχολούνται με τη μετέπειτα εξέλιξη της γλώσσας έως τη σύγχρονη εποχή, εξέλιξη η οποία θα αποτελέσει αντικείμενο των επόμενων τόμων. Η παρούσα Ιστορία (γραμμένη στη νέα ελληνική ενώ προβλέπεται και μετάφρασή της στα αγγλικά προσεχώς) ξεχωρίζει από προηγούμενες Ιστορίες για τον συλλογικό της χαρακτήρα, την ευρύτητα, καθώς και την ποικιλία των θεμάτων που πραγματεύεται· με ορισμένα από αυτά έχουν ασχοληθεί εν μέρει εξειδικευμένα εγχειρίδια για την ελληνική γλώσσα,^[1] ενώ υπάρχουν και κάποια που υπερβαίνουν τον αυστηρά γλωσσολογικό χαρακτήρα (όπως π.χ. η μη λεκτική επικοινωνία ή η ελληνική μουσική). Στον τόμο συμετέχουν 75 συγγραφείς (45 έλληνες και 30 ξένοι) διαφορετικών ειδικοτήτων: γλωσσολόγοι, επιγραφολόγοι, αρχαιολόγοι, ιστορικοί κλπ. Ας αναφερθούν εδώ τα ονόματα των Cl. Brixhe, J. Chadwick, R. Coleman, Y. Duhoux, D. Jordan, O. Masson, A. Panayotou, E. Voutiras, M. L. West, καθώς και των τριών ισπανών συγγραφέων: Ι. J. Adiego, J. Curbera και J. Méndez Dosuna. Συντονιστής του τόμου και συγγαφέας των Εισαγωγών όλων των ενοτήτων είναι ο Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης.

Το βιβλίο αποτελείται από εννέα ενότητες και τρία παραρτήματα· σε κάθε μια από τις ενότητες συγκεντρώνονται κείμενα που σχετίζονται μεταξύ τους θεματικά, παρόλο που μερικές φορές δεν είναι ξεκάθαρο το κριτήριο που ακολουθείται για την κατάταξη κάποιων κειμένων στις αντίστοιχες ενότητες.^[2] Με δεδομένη την πολυσυνθετότητα του υλικού, υπάρχουν αρκετές επικαλύψεις: με κάποια θέματα ασχολούνται περισσότερα από ένα κεφάλαια,^[3] γεγονός που αποτελεί πλεονέκτημα (γιατί έτσι υπάρχει ποικιλία προσεγγίσεων) ακόμη και σε περιπτώσεις όπου ο αναγνώστης θα συναντήσει διαφορετικές απόψεις για το ίδιο ζήτημα. Ο συλλογικός χαρακτήρας του τόμου εξηγεί και τον μικρό βαθμό ανισομέρειας όσον αφορά την έκταση και την ποιότητα των διαφόρων κεφαλαίων. Στην αρχή όλων των ενοτήτων (εκτός από την πρώτη) υπάρχει μια σύντομη και χρήσιμη εισαγωγή του συντονιστή.^[4] Η πλειοψηφία των κειμένων παρουσιάζει στο τέλος και μια επιλογή από διαφωτιστικά κείμενα (όπως στο ΣΤ.4 για την ομηρική διάλεκτο και το Β.9 για την αττικοϊωνική κοινή). Μεγάλης χρησιμότητας είναι οι πολυάριθμες εικόνες, φωτογραφίες,^[5] καθώς και οι χάρτες (υπάρχει κατάλογος με όλα αυτά στις σελ. XIV-XV και XVI-XVII όπου αναγράφονται και οι πηγές προέλευσής τους).

Μετά από μια εισαγωγή που επισκοπεί τις διαφορετικές προσεγγίσεις με τις οποίες έχει μελετηθεί η ελληνική γλώσσα, η πρώτη ενότητα (Το γλωσσικό φαινόμενο) πραγματεύεται ποικίλα ζητήματα γενικού χαρακτήρα. Η δεύτερη ενότητα εξετάζει την ιστορία της ελληνικής γλώσσας από την άποψη ιστορικών και εξωγλωσσικών παραγόντων: ινδοευρωπαϊκή, δημιουργία της ελληνικής, συστήματα γραφής, προελληνικές γλώσσες (το κεφάλαιo για την ετεοκρητική του Duhoux ξεχωρίζει για την εναργή του παράθεση), οι σκοτεινοί αιώνες, η αρχαϊκή εποχή, ο διπολισμός «έλληνες-βάρβαροι», η ελληνιστική εποχή και η δημιουργία της κοινής. Η τρίτη ενότητα ασχολείται με τις διαλέκτους. Τα μεγαλύτερα σε έκταση κείμενα είναι αυτά για τη μακεδονική (Παναγιώτου) και τις δωρικές διαλέκτους (Méndez Dosuna). Το λιγότερο εκτεταμένο είναι αυτό που αφορά την παρακμή των ελληνικών διαλέκτων (V. Bubenik). Στο κεφάλαιο για την αρκαδοκυπριακή (Παναγιώτου) υπάρχει το κοινό λάθος να αποδίδονται στην κυπριακή αμάρτυροι τύποι που ανήκουν στην αρκαδική. Στο Γ.6 (Brixhe) παρουσιάζεται μια σειρά από γενικές και βασικές απόψεις για τις ελληνικές διαλέκτους. Η τέταρτη ενότητα ασχολείται με τη φωνητική, τη μορφολογία, τη σύνταξη και το λεξιλόγιο της κλασικής ελληνικής (και συνεπώς της αττικής) και της κοινής. Ας υπογραμμιστεί από τα υπόλοιπα κεφάλαια το IV.9 (M. Janse), για την ελληνική της Καινής Διαθήκης και το IV.11 (A. Thompson) για την ονοματολογία, αν και περιορίζεται στα ανθρωπωνύμια. Η πέμπτη ενότητα μελετά τις επαφές της αρχαίας ελληνικής με άλλες γλώσσες, κυρίως με τη λατινική και την εβραϊκή. Στην έκτη ενότητα (η μεταφραστική πρακτική στην αρχαιότητα) ας σημειωθεί το ΣΤ.2.1 (G. Drettas) για τη μετάφραση των Εβδομήκοντα. Παραδόξως το κεφάλαιο για τη μετάφραση της λυκικής στην ελληνική είναι πολύ πιο εκτεταμένο από αυτό που ασχολείται με τη λατινική.

Η υποενότητα Ζ.Α (Γλώσσα και πολιτισμός) μελετά κυρίως τις διαλέκτους της λογοτεχνίας. Τα μόνα κεφάλαια που πραγματεύονται συγκεκριμένες λογοτεχνικές διαλέκτους είναι τα αντίστοιχα για την επική ποίηση (τη σύνθεση), την τραγωδία και την κωμωδία· οι υπόλοιπες λογοτεχνικές διάλεκτοι μελετώνται σε ένα από τα πρώτα κεφάλαια που έχει γενικό χαρακτήρα. Στα κεφάλαια της ενότητας αυτής περιλαμβάνεται, όπως επισημαίνει και ο συντονιστής, «μια σύντομη εισαγωγή στην αρχαία ελληνική μετρική» η οποία δεν δείχνει τόσο σχετική με τα ποικίλα γλωσσικά φαινόμενα (πραγματεύεται μόνο τις επιπλοκές που είχε για τη μετρική η αλλαγή στη φύση του τόνου). Η υποενότητα Ζ.Β. πραγματεύεται ειδικά λεξιλόγια (της δουλείας, της δημοκρατίας, της θρησκείας…) και η Ζ.Γ. τη σημασιακή εξέλιξη συγκεκριμένων όρων (ελληνισμός, φιλοτιμία, παράδεισος, άγιος, ψυχή). Στην όγδοη ενότητα αναλύονται τρεις όψεις των στάσεων των Ελλήνων απέναντι στη γλώσσα (εκπαίδευση, γραμματικοί, αττικισμός). Η ένατη ενότητα ασχολείται με τις μεταβολές της αρχαίας ελληνικής στη μεσαιωνική και ύστερη εποχή.

Στα Παραρτήματα συγκεντρώνονται ποικίλα θέματα, περισσότερο ή λιγότερο σχετικά με την ελληνική γλώσσα. Το πρώτο παράρτημα ασχολείται με τον τονισμό και τα σημεία στίξης. Το δεύτερο Παράρτημα πραγματεύεται ποικίλα τεχνικά ή εξειδικευμένα λεξιλόγια: παροιμίες, λογοπαίγνια, η γλώσσα των βαρβάρων, ο παιδικός λόγος… Αξίζει να υπογραμμιστούν για την ποιότητά τους τα κείμενα που αφορούν τη γλώσσα των καταδέσμων και των μαγικών παπύρων (Jordan-Curbera) καθώς και τη γλώσσα της επιστολογραφίας αντίστοιχα (Jordan)· το τελευταίο περιορίζεται στις μολύβδινες πινακίδες και παρατίθεται χρήσιμος κατάλογος με τα κείμενα των δημοσιευμένων από αυτές μέχρι σήμερα˙ πρόκειται για θαυμάσια μελέτη, περισσότερο επιγραφική παρά γλωσσολογική. Στην ίδια ενότητα περιλαμβάνεται και ένα κείμενο για την αρχαία ελληνική μουσική (ΠΑΡ.ΙΙ.9), στο οποίο γίνεται λόγος για τη μουσική ορολογία και τα αντίστοιχα συστήματα μουσικής σημειογραφίας.^[6] Στο τρίτο Παράρτημα μελετώνται εκ νέου οι γλωσσικές αλλαγές και ειδικότερα οι οφειλόμενες στην αναλογία.

Η βιβλιογραφία που κλείνει τις ενότητες είναι αρκετά άνιση: εξαιρετική, σύγχρονη και ενημερωμένη σε κάποια κείμενα, πενιχρή και μη ενημερωμένη σε κάποια άλλα. Έτσι, το κείμενο Β.3.6 που αφορά την ετεοκρητική παραθέτει μόνο ένα βιβλίο που είναι του ίδιου του συγγραφέα (Duhoux) και στο Γ.5 για την παρακμή των αρχαίων διαλέκτων (Bubenik) η βιβλιογραφία δεν είναι καθόλου ενημερωμένη. Πριν από τις επτά βιβλιογραφικές αναφορές του κειμένου «Η σύνταξη της κλασικής ελληνικής» της Ει. Φιλιππάκη-Warburton (Δ.5, σελ. 523), ο G. Horrocks παραθέτει ογδόντα τέσσερις για το κείμενό του που αφορά τη σύνταξη της κοινής (Δ.6.3, 524-527).^[7]

Στο τέλος του τόμου υπάρχει ένας κατάλογος αρχαίων πηγών (σελ. 1085-1091), ένα χρήσιμο γλωσσάρι με τους γλωσσολογικούς όρους που χρησιμοποιούνται (σελ. 1093-1104), τα σύμβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου (σελ. 1105-1108), πίνακας με την εξέλιξη του φωνητικού συστήματος της αττικής από την κλασική εποχή μέχρι τη σύγχρονη ελληνική (σελ. 1109-1110). Ακόμη, υπάρχει ευρετήριο κύριων ονομάτων (σελ. 1111-1131),^[8] γλωσσών και διαλέκτων (σελ. 1132-1135), καθώς και λέξεων (σελ. 1136-1195) οι οποίες κατατάσσονται κατά γλώσσα και, συγκεκριμένα για την ελληνική, κατά διάλεκτο.^[9] Τέλος, υπάρχει και ένα ευρετήριο όρων και θεμάτων (1196-1213) όπου συνυπάρχουν τύποι ελληνικοί και λατινικοί.

Τα λάθη εκτύπωσης είναι λίγα. Για παράδειγμα, στη σελ. 430 υπάρχει ο τύπος λέκυκα αντί λέλυκα. Ας σημειωθούν και κάποια ακόμη λάθη: στη σελίδα 339 η επικεφαλίδα του κεφαλαίου έχει γραφεί Γ.1.6 αντί Γ.3.6· στη σελίδα 816 το κείμενο αναγράφεται ως Ζ.Β.6 αντί Ζ.Β.5·^[10] στη σελ. 357 γράφει παρακάτω ενώ αναφέρεται σε κάτι που ειπώθηκε ήδη πιο πάνω. Στην Εισαγωγή της ενότητας 9 (σελ. 915) ο Χριστίδης αναφέρεται στα κείμενα 2.1 και 2.2 της ίδιας ενότητας σαν να πρόκειται για δύο διαφορετικές μελέτες, πράγμα το οποίο δεν ισχύει, τη στιγμή που υπάρχει μόνο ένα κεφάλαιο Θ.2 και αυτό που ο Χριστίδης σχολιάζει ως Θ.2.2 είναι το Θ.3· συνεπώς ο Χριστίδης κάνει λόγο στην εισαγωγή για επτά κεφάλαια, ενώ υπάρχουν οκτώ. Ας σημειωθούν και κάποια λάθη περιεχομένου. Στη σελ. 210 ο πίνακας με την αντιστοίχιση μεταξύ φοινικικού και ελληνικού αλφαβήτου είναι αρκετά ανεπαρκής, ειδικά στις σειρές 18 και 21 που αντιστοιχούν στα σίγμα και sade.^[11] Στη σελίδα 227 αναφέρεται ότι προοριζόταν για τη θεά Αθηνά το 1/6 των συμμαχικών φόρων αντί του «ενός εξηκοστού». Ιδιαίτερα πολλά λάθη υπάρχουν στο κείμενο Ζ.Α.2. Έτσι, στη σελίδα 727 αναφέρεται ότι ο Αλκμάν διατηρεί το lστην αρχική θέση «ως αποτέλεσμα αναπληρωματικής έκτασης» και αναφέρει ως παραδείγματα τους τύπους μωσα και τως αρίστως (η εξήγηση του χαρακτηριστικού με παραδείγματα ξενίζει τόσο πολύ ώστε δεν μπορούμε παρά να θεωρήσουμε ότι πρόκειται για τυπογραφικό λάθος)· στη σελίδα 729 ο τύπος ημαρ συμπεριλαμβάνεται στους «αττικισμούς» (!) της γλώσσας της τραγωδίας· στη σελίδα 732 ως παράδειγμα απόδοσης στη γλώσσα του Ηροδότου αναφέρεται ο τύπος πρήττω αντί του πρήσσω· στα σχόλια που βρίσκονται στο τέλος των επιλεγμένων κειμένων -και τα οποία είναι αρκετά σχηματικά από άλλη άποψη- αναφέρεται η γενική -οιο ως «ασυναίρετος τύπος» (;) κλπ.

Συνοψίζοντας, αν παραβλέψει κανείς τα ασήμαντα ατοπήματα που επισημάνθηκαν, το αποτέλεσμα είναι ένας τόμος συμπαγής και εξαιρετικός από πολλές απόψεις και με μεγάλη χρησιμότητα για όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Δεν απομένει παρά να συγχαρούμε τον επιμελητή και συντονιστή Α.-Φ. Χριστίδη και την ομάδα του στη Θεσσαλονίκη, καθώς και να ευχόμαστε τη γρήγορη μετάφραση του έργου στα αγγλικά.

Μτφρ.: Μ. Χρίτη & Χ. Χατζηστουγιάννη