Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

Σχετικά με την ιστορία των nomina agentis στους ιστορικούς χρόνους

§ 342. Η διαίρεση των διαφόρων επιθημάτων, που έγινε στην § 338 , ήδη στον Όμηρο δεν είναι κανόνας χωρίς εξαιρέσεις. Ο Όμηρος από τη μια μεριά γνωρίζει μερικούς σχηματισμούς σε -της από απλά ρήματα· παρ' όλα αυτά εδώ συμμετέχουν κυρίως οι νεότεροι μετονοματικοί τύποι όπως -εύειν, -ίζειν, -άζειν: βουλευτής 'σύμβουλος' από το βουλεύειν (§ 213), ὑβριστής 'ασεβής' από το αναλογικό ὑβρίζειν (από το θέμα σε ι του ὕβρις· αντίθετα ληϊστήρ ληΐστωρ 'ληστής' από το "φθογγολογικά ορθό" ληΐζεσθαι από το ληΐς, -ίδος· πρβ. § 253 κεξ.), εἰλαπιναστής 'συνδαιτυμόνας, φιλοξενούμενος' από το αναλογικό εἰλαπινάζειν (από το εἰλαπίνη· § 237). Από τα ρήματα σε -εύειν ένα όνομα του ενεργούντος προσώπου είχε κάποιο νόημα, μόνο αν το -εύειν κατ' αναλογία προς τα θέματα χωρίς ευ είχε εισαχθεί (§ 211), εφόσον το ίδιο το -εύς είναι ενεργούν πρόσωπο. Από την άλλη μεριά ο Όμηρος προσφέρει μερικά παραδείγματα του -τήρ (-τωρ) σε ονοματικά σύνθετα, πάντως κατά κύριο λόγο μόνο στα νεότερα τμήματα του έργου: μηλοβοτῆρας 'βοσκοί προβάτων' (Ιλ. Σ 529) δίπλα στο συβώτης 'χοιροβοσκός', πρβ. μηλοβότᾱς στον Πίνδαρο και στον Ευρ.· οι περισσότεροι από αυτούς τους τύπους πρέπει ν' αποδοθούν στη μετρική ευχρηστία τους ^[154].

§ 343. Η μεθομηρική ποίηση δίνει την εντύπωση ότι το -τήρ -τωρ είναι ένα υφολογικό μέσο και ότι μπορεί να αντικαθιστά το -της. Έτσι χρησιμοποιούν πολύ συχνά τον τύπο μηλοβοτήρ· επιτρέπονται επίσης τα -ευτήρ και -εύτωρ (ἀγρευτήρ 'κυνηγός' κ.ά., ταμιεύτωρ 'διαχειριστής' Μανέθωνας), που ο Όμηρος δεν τα γνωρίζει. Ακόμη και στα παράγωγα ονοματικών θεμάτων (§ 354 κεξξ.) αντικαθιστούν μερικές φορές το μόνο δικαιολογημένο -της με το -τήρ -τωρ: αἰχμητήρ (Οππιανός) = ομ. αἰχμητής 'λογχοφόρος' από το αἰχμή 'λόγχη(ς αιχμή)', κηδέστωρ (Μανέθωνας) 'κηδεμόνας' = κλασ. κηδεστής 'συμπέθερος' από το κῆδος 'φροντίδα· συγγένεια εξ αγχιστείας'.

§ 344. Η ιστορία των nomina agentis στην πεζογραφία ακολουθεί διαφορετικές κατευθύνσεις στις διαλέκτους. Ασφαλώς σχετικά με τις διαλέκτους που μας είναι γνωστές μόνον από την ποίηση (που βρίσκεται υπό την επίδραση του Ομήρου) και από ελάχιστες επιγραφές, δεν μπορούμε να πούμε τίποτε· μόνο για τη δωρική είναι βέβαιο ότι τα -τήρ και -τωρ διατηρήθηκαν για περισσότερο χρόνο από τις υπόλοιπες διαλέκτους και προσκολλώνται ακόμη σε νεότερα μετονοματικά ρήματα: δικαστήρ (επιγραφ.) = ιων.-αττ. δικαστής από τα δίκη - δικάζειν.

§ 345. Σε πλήρη αντίθεση βρίσκεται η ιωνική-αττική. Η ιωνική πολύ νωρίς, κατά κάποιο τρόπο, εγκατέλειψε εντελώς το -τήρ και το αντικατέστησε με το -της. Αυτό μπορεί να συνέβη κάπως έτσι: στα σύνθετα κάποια β΄ συνθετικά, όπως -δότης, -βώτης, -θέτης, -μήτης, -γενέτης, -στάτης, είχαν γίνει ιδιαίτερα αγαπητά και γι' αυτό εύκολα υποσκέλισαν το σχηματισμό σε -τήρ από μη σύνθετο ρήμα· γενικά το ενιαίο, συχνότερο και εύκολα παραγόμενο -της του συνθέτου υπερείχε πολύ από το ζευγάρι των ανταγωνιστικών -τήρ και -τωρ με τις μεταβλητές μεταπτωτικές συνθήκες της απόληξης του ρηματικού θέματος· επίσης ο ενδιάμεσος τύπος ἐπιβήτωρ - παραιβάτης (§ 338) λειτούργησε ως γέφυρα. Φαίνεται όμως ότι στην ιωνική το -τωρ συνέχισε να χρησιμοποιείται σε μικρότερη κλίμακα ως nomen agentis, π.χ. συλλήπτωρ 'βοηθός' (Ηρόδοτος). Η αττική συμφωνεί απόλυτα με την ιωνική στην απόρριψη του -τήρ, και έτσι δόθηκε η κατεύθυνση στην ελληνιστική κοινή. Σχετικά με το -ᾱς (-ης) από ρήματα σε -ᾶν (-εῖν) αντί για την παραγωγή με το -της δες § 98 κεξ.

§ 346. Όμως τα ίχνη της παλιότερης κατάστασης παραμένουν ευδιάκριτα στην ιωνική-αττική, ακόμη κι αν παραβλέψουμε την ποίηση. Αφενός το -τήρ -τωρ διατηρείται σε θρησκευτικές και δημοσιονομικές εκφράσεις: σωτήρ δίπλα στο σωτήριος, σωτηρία, σωτήρια 'ευχαριστήρια θυσία', σώτειρα 'η σωτήρας'· κλητήρ 'μάρτυρας για τη δικαστική κλήτευση'· ἑστιάτωρ 'ένας που αναλαμβάνει τη λειτουργία της χρηματοδότησης ενός δημόσιου γεύματος'· πράκτωρ 'φοροεισπράκτορας'.

§ 347. Έπειτα υπάρχει ένας αξιόλογος αριθμός λέξεων που δηλώνουν εργαλεία, σύνεργα, όργανα κάθε είδους σε -τήρ, μια σημασιολογική εξέλιξη που, αν κρίνουμε από παράλληλα σε άλλες γλώσσες, πλησιάζει πολύ τα nomina agentis και γι' αυτό δεν είναι σπάνια στα επιθήματα -της και -τρίς (§ 382): κρατήρ κρητήρ 'αγγείο ανάμειξης' (Όμ.) από το κεραννύναι 'αναμειγνύω' - κεκρᾶσθαι, καμπτήρ 'στήλη στροφής > σημείο καμπής της ζωής, γωνία της παράταξης του στρατεύματος' (Ξεν., Ηρώδας κτλ.) από το κάμπτειν 'λυγίζω', μετρητής 'μονάδα μέτρησης υγρών' (αττ. και ελληνιστ.) από το μετρεῖν 'μετρώ', ἐπενδύτης 'πανωφόρι' (κλασ.) και ὑποδύτης 'εσώρουχο' (ελληνιστ.) δίπλα στο ἐνδυτῆρα πέπλον (Σοφοκλής) από τα ἐν-, ὑπο-δύειν 'εν-δύω', καταπάλτης (και καταπέλτης με παρετυμολογική στήριξη στο πέλτη 'μικρή ασπίδα') 'εκτοξευτήρας' (ύστερο αττικό και ελληνιστ.) από το πάλλειν 'σείω'· πρβ. γερμ. Anh ä nger= κρεμαστό κόσμημα (=καθ-ε-τήρ!), T ü rklopfer ['ρόπτρο'], Faulenzer ( stuhl )['ανάκλιντρο'], Bohrer['τρυπάνι'] κτλ., λατ. capulus 'αρπάγη > λαβή', αγγλ. propeller 'έλικας προώθησης, ατμόπλοιο με έλικα', γαλλ. ascenseur 'ανυψωτής, ανελκυστήρας'. Ως αιτία αυτής της σημασιολογικής μετακίνησης υπολογίζεται, πέρα από την προσωποποίηση αντικειμένων, η παλιά συγγένεια των nomina agentis με τα ρηματικά αφηρημένα ουσιαστικά (§ 370), καθώς και η εξίσου παλιά δυνατότητα παθητικής χρήσης του επιθήματος - t -, που κατά τα άλλα σχηματίζει nomina agentis (§ 62 , 105), σπανιότερα του -της (αἰει-γενέτης 'γεννημένος αθάνατος' Όμ.).

§ 348. Δεύτερον, πρέπει να προσέξουμε τα έμμεσα ίχνη του -τήρ στην ιων.-αττ.: ως παράγωγα του μη σύνθετου -της και εδώ απαντούν σχεδόν αποκλειστικά τα -τρια -τρίς και -τήριος, πολύ σπάνια τα -τις -σιος, που ανήκουν στο παλιότερο -της και στο μετονοματικό -της (§ 341):

ψάλτης - ψάλτρια - ψαλτήριον,

αὐλητής - αὐλητρίς, αλλά

εὐεργέτης - εὐεργέτις - εὐεργεσία,

δημότης - δημότις - δημόσιος.

Περιπτώσεις όπως βουλευτίς 'βουλευτίνα' (Αισχύλ. ή Πλάτωνας κωμ.) από το βουλευτής πρέπει να θεωρηθούν παρεκκλίσεις.