Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

4. Ρηματικά κυβερνημένα σύνθετα

§ 96. α) Το α΄ συνθετικό κυβερνά το β΄ (το β΄ είναι εξαρτημένο από το α΄). Εδώ ανήκουν οι τύποι ἀρχέ-κακος, φιλό-ξεινος και τερψί-μβροτος, που εξετάστηκαν στις § 75 -79 . Η πτώση στην οποία θα έπρεπε να τεθεί το κυβερνημένο β΄ συνθετικό, αν το σύνθετο χωριζόταν σε δύο λέξεις, δεν είναι πάντα η ίδια. Πολύ επικρατέστερη είναι πάντως η αιτιατική: εδώ ανήκουν σύνθετα με τα ἐχε-, ἑλκε-, μενε-, ταλα-, τλη-, φιλο-, φυγο-, μισο-, ἐθελο-, λιπο-· η γενική, όμως, δεν αποκλείεται: (ἀφ-) ἁμαρτο-επής 'που μιλά άστοχα' (§ 78), ἁμαρτί-νοος ^[45] 'παράφρων' (Ησίοδος), ἐρασι-πλόκαμος 'λάτρης των πλεξίδων' (Πίνδαρος), ούτε η δοτική: μελησί-μβροτος 'που νοιάζει τους θνητούς' (Πίνδαρος), ἐμβασί-χυτρος 'που χώνεται μέσα σε χύτρα' (όνομα ποντικού από τη Βατραχομυομαχία) ^[46], ἐπιχαιρέ-κακος 'χαιρέκακος' (κωμωδιογράφος στον Αθήναιο, Αριστοτ. κτλ.), παρακλαυσί-θυρον 'θρήνος μπροστά από την πόρτα (της αγαπημένης)' (Πλούταρχος· από το παρακλαίειν τῇ θύρᾳ).

§ 97. β) Το β΄ συνθετικό κυβερνά ως nomen agentis (όνομα ενεργούντος προσώπου) το α΄: Ο πιο χαρακτηριστικός τύπος αυτής της κατηγορίας, που διατήρησε η ελληνική από την ινδοευρωπαϊκή και τη διαμόρφωσε πολύ γόνιμα, είναι ο τύπος ψυχο-πομπός 'που οδηγεί τις ψυχές', κουρο-τρόφος 'που ανατρέφει νέους άντρες' (σχετικά με το διαφορετικό τονισμό δες § 152), θυμο-φθόρος 'ψυχοφθόρος', λογο-γράφος 'πεζογράφος', λιθο-βόλος κτλ. Πρβ. λατ. causi - dicus 'συνήγορος'. Για την προέλευσή του το πιθανότερο είναι το εξής: από μερικά ρήματα σχηματίστηκαν nomina agentis του τύπου τροφός και από αυτά προσδιοριστικά σύνθετα όπως κουρο-τρόφος 'τροφός νέων αντρών'· όλο και περισσότερο, όμως, τέτοια σύνθετα συσχετίζονταν με ρηματικές εκφράσεις, ιδίως με τη μετοχή κούρους τρέφων (από όπου και η επιθετική χρήση), και έτσι από το ρηματικό θέμα σχηματίστηκαν πολυάριθμα παρόμοια ουσιαστικά μόνο για τις ανάγκες της σύνθεσης, ακόμη και αν δεν υπήρχαν έξω από το περιβάλλον της σύνθεσης. Και στα ελληνικά δεν είναι απαραίτητο το β΄ συνθετικό τέτοιων συνθέτων να απαντά ως απλό· τα παλιότερα παραδείγματα παρόμοιων απλών λέξεων έχουν απομακρυνθεί πολύ από τη ρηματική σημασία: τροπός δεν σημαίνει πια 'αυτός που στρέφει' αλλά 'στριφτός ιμάντας κουπιού', τροχός όχι πια 'δρομέας' αλλά 'ρόδα'· οι νεότερες περιπτώσεις ορισμένες φορές προέρχονται πια από τα σύνθετα και λειτουργούν κατά συνέπεια συνήθως ως επίθετα: φορός 'φέρων = ευνοϊκός (για τον άνεμο), γόνιμος, αποδοτικός', μόλις στην ελληνιστική περίοδο· από το βόσκειν αρχικά γηρο-βοσκός 'γηροκόμος' (κλασ.), ἱππο-βοσκός 'ιπποτρόφος' (Αιλιανός), ὑο-βοσκός 'χοιροβοσκός' (Αριστοτ.), ύστερα βοσκός (Αίσωπος, Παλατινή Ανθολογία).

§ 98. Από τα ρήματα σε -ᾶν σχηματίστηκαν μετά τον Όμηρο σύνθετα με -ᾱς (-ης): ὀρνιθο-θήρας (Αριστοφ.) από το θηρᾶν, ξε(ι)ν-απάτης 'που εξαπατά ξένους' (Πίνδ.) από το ἀπατᾶν, Πυθιο-νίκᾱς (-ης) 'νικητής στα Πύθια' (από τον Πίνδαρο και εξής) από το νικᾶν, πωλο-δάμνης 'δαμαστής πουλαριών' (Ξεν.) από το δαμ-νάναι ή το δαμνᾶν (αλλά στον Όμηρο ακόμη ἱππό-δαμος). Πρότυπο γι' αυτούς τους σχηματισμούς στάθηκαν τα πολυάριθμα σύνθετα με nomen agentis σε -της (§ 100)· γι' αυτό όσα λήγουν σε -ης λειτουργούν συνήθως ως ουσιαστικά. Η σημασιολογική, όμως, συγγένεια με τον τύπο -πομπός φαίνεται ακόμη καλύτερα από το ότι παραγωγές από το -ης σχηματίστηκαν σε -εῖν (όχι -ᾶν) (πρβ. όμως επίσης -τεῖν από το -της § 195 , 341): πωλοδαμνεῖν (Σοφ.), όπως θηροτροφεῖν, λιθοβολεῖν κτλ. (§ 189 κεξξ.).

§ 99. Με βάση τα σε -ᾱς (-ης) από το -ᾶν σχηματίστηκαν τα σε -ης από το -εῖν· αυτά πρωτοεμφανίζονται στα αττικά-ιωνικά λίγο πριν από τη μετάβαση στην Κοινή και συνεχίζονται σ' αυτήν: γεω-μέτρης 'μετρητής αγρών' (Πλάτωνας) από το μετρεῖν, πολλά σε -πώλης (ἰχθυο-, βιβλιο- κτλ.) από το πωλεῖν και σε -ώνης (π.χ. τελ-ώνης 'μισθωτής φόρων') από το ὠνεῖσθαι. Τα παράγωγα λήγουν φυσικά σε -εῖν: γεωμετρεῖν, ἰχθυοπωλεῖν, τελωνεῖν· ο σχηματισμός θηλυκού σε -ις (λαχανό-πωλις) προέρχεται από τα σε -τις από το -της (§ 341). Χρήσεις του -ης πέρα από τα ρήματα σε -ᾶν και -εῖν είναι σπάνιες: φαρμακο-τρίβης (Δημ.), παιδο-τρίβης 'γυμναστής' από το τρίβειν (αλλά με -ῐ- σε συνάρτηση με το οἰκό-τριψ 'ο δούλος που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο σπίτι', πεδό-τριψ 'ο δούλος που τα δεσμά του έχουν φθαρεί, ο άχρηστος δούλος' κτλ.), εἰδωλο-λάτρης (Καινή Διαθήκη) από το λατρεύειν. Στη θέση των προσδιοριστικών με το -αρχος (ἀρχός 'αρχηγός' Όμ.), όπως τριήρ-αρχος, φρούρ-αρχος, χιλί-αρχος κτλ., εμφανίζονται στα ιωνικά (Ηρόδοτος) και στην Κοινή ρηματικά σύνθετα με το -άρχης (κωμ-, πατρι-, ἑκατοντ- κτλ.), επειδή το ἀρχός χάθηκε από την κοινή γλώσσα και ο τονισμός του -αρχος δεν συμφωνούσε με τον τύπο -πομπός.

§ 100. Αξιοσημείωτη ιστορία έχουν τα σύνθετα με β΄ συνθετικό nomen agentis σε -της (θηλ. -τις). Η ινδοευρωπαϊκή για nomina agentis δεν χρησιμοποιούσε το επίθημα - ter - ή - tor -, αλλά το σκέτο - t - (πρβ. § 339). Αντί για το - t - στα ελληνικά εμφανίζεται κατά κανόνα το -τᾱς (-της), αλλά η διαφορά μεταξύ απλής και σύνθετης λέξης διατηρείται στην παλιότερη λογοτεχνία και στις διαλέκτους εκτός από την ιωνική-αττική· έτσι στον Όμηρο απαντά το βοτήρ, αλλά λέγεται συ-βώτης, ἐλατήρ αλλά ἱππ-ηλάτης. Δύσκολα μπορούμε ν' αποφασίσουμε αν αυτό το -της εκλαμβανόταν ονοματικά ή ρηματικά, δηλαδή 'βοσκός χοίρων' ή 'που βόσκει τους χοίρους'· υπέρ του ονόματος συνηγορεί το γεγονός ότι ισχύουν ως ουσιαστικά και όχι ως επίθετα όπως το ψυχο-πομπός κτλ.· τη ρηματική σημασία μπορεί να τη συναγάγει κανείς από τις παραγωγές σε -εῖν (ἱππηλατεῖν ^[47]· πρβ. § 98) και από την απομάκρυνση από τα περισσότερο ονοματικά απλά σε - ter - ή - tor -. Έτσι είχαν μάλλον ενωθεί και τα δύο. Η ιωνική-αττική εγκατέλειψε και στα απλά τον τύπο -τήρ, -τωρ, αντικαθιστώντας τον με τα σύνθετα σε -της (§ 345): κριτής, δικαστής κτλ. Με το γεγονός αυτό πάντως συνδέεται μια ενίσχυση του ρηματικού στοιχείου.

§ 101. Μολονότι, όμως, έτσι συσχετίστηκαν το απλό και το σύνθετο, η δημιουργία νέων συνθέτων με το -της δεν συνδέθηκε με την ύπαρξη απλών: το πλεον-έκτης σχηματίζεται απευθείας από το πλέον ἔχειν, το *ἕκτης δεν υπάρχει (§ 72)· έτσι επίσης το προσωπο-λήμπτης 'μεροληπτικός' στην Καινή Διαθήκη από τη σημιτίζουσα φράση πρόσωπον λαμβάνειν 'παίρνω υπόψη το πρόσωπο' (το λήπτης απαντά μόνο στο μεταγενέστερο λεξικογράφο Ζωναρά).

§ 102. Εκτός από τους προαναφερθέντες, άλλοι σχηματισμοί με nomina agentis που χρησιμοποιούνται στο β΄ συνθετικό σχεδόν δεν υπάρχουν. Ριζικά ονόματα (§ 21) απαντούν σε ελάχιστα μόνο παραδείγματα: βου-πλήξ 'που χτυπά βόδια, βουκέντρα' (Όμ.)· χέρ-νιψ 'νερό για νίψιμο χεριών' (Όμ.), ψευσί-στυξ 'που μισεί το ψέμα' (Παλατινή Ανθολογία)· πρβ. λατ. fidi - cen 'λυράρης'· κάπως συχνότερα είναι όσα αναπτύσσουν ένα - t - (§ 339): σιδηρο-βρώς 'που καταβροχθίζει το σίδηρο' (Σοφ.), ἀσπιδ-αποβλής 'ρίψασπις' (Αριστοφ.). Σχηματισμοί με -ντ-: πολύ-τλας 'που υπομένει πολύ' (Όμ.· μόνο στην ονομαστική), τοξο-δάμας 'που νικά με το τόξο' (Αισχύλ.), πρβ. Πουλυ-δάμας και Ἱππο-δάμας στον Όμ. Με το -μων (πρβ. § 312) πολυ-δέγμων 'που δέχεται πολλούς' (Ομ. Ύμν.)· το πολυ-πράγμων 'πολυάσχολος' (Αριστοφ.) παράγεται από το πρᾶγμα (§ 141), μπορούσε, όμως, εύκολα να ερμηνευθεί ως 'αυτός που κάνει πολλά'. Τέλος, σε -ής,-ές: στο ομηρ. ἀρι-πρεπής 'έξοχος' και σε παρόμοιες λέξεις το -πρεπής, που ανήκει σ' ένα χαμένο ουσιαστικό τὸ πρέπος (πρβ. εὐ-γενής § 140), έδινε την εντύπωση πως σημαίνει 'που αρμόζει' (πρέπον), και έτσι σχηματίστηκαν τα θεο-πρεπής 'ταιριαστός σε θεό' (Πίνδαρος) και ἱερο-πρεπής 'που ταιριάζει σε κάτι ιερό' (κλασ.). Από μερικά τέτοια πρότυπα προέκυψε ένα nomen agentis σε -ής απευθείας από ρήματα: νουν-εχής από το νοῦν ἔχειν (§ 72 · το παλιότερο [-οχος] -οῦχος § 121 ήταν πιο απομακρυσμένο από το ἔχειν)· θεο-στυγής § 105 · δες επίσης § 140 . Το -εύς του πανδοκεύς (κλασ.). δεν εμφανίστηκε ταυτόχρονα με τη σύνθεση, αλλά πανδοκεύς σημαίνει επαγγελματίας παν-δόκος (Πίνδαρος) 'που δέχεται τους πάντες'· σχετικά με το -εύς πρβ. § 301 .

§ 103. Όλοι οι τύποι που μνημονεύθηκαν στις § 97 -102 αποτελούν κατά κανόνα θεματικά σύνθετα· τα παραδείγματα με πτώση στο α΄ συνθετικό πρέπει οπωσδήποτε να θεωρηθούν εξαιρέσεις· πρβ. από τις § 71 κεξ. τειχεσι-πλήτης, δουρί-μαχος, δικασ-πόλος, νουν-εχής, ἀκαλα-ρρείτης, πλεον-έκτης ^[48].

Η εξαρτημένη πτώση στα πτωτικά σύνθετα ποικίλλει, όπως δείχνουν τα προαναφερθέντα παραδείγματα. Στα θεματικά σύνθετα εκτός από την αιτιατική δεν παρατηρείται άλλη πτώση: ἀνθρωπ-άρεσκος (Καινή Διαθήκη) 'αυτός που προσπαθεί να γίνει αρεστός στους ανθρώπους', θεο-μάχος (ελληνιστ.) = θεῷ μαχόμενος, θεο- και ἱερο-πρεπής (§ 102), πολεμο-φθόροι ἆται (Αισχύλ. Πέρσες 645) 'τύφλωση καταστροφική λόγω του πολέμου που προκαλεί', θηλυ-κτόνος Ἄρης 'πόλεμος που σκοτώνει με γυναικείο χέρι' (Αισχύλ. Προμηθ. 862), κεκραξι-δάμας 'αυτός που επιβάλλεται σε όλους με κραυγές' (Αριστοφ. Σφήκες 596)· ἀνεμο-σκεπής § 85 .

§ 104. γ) Ένα παθητικό (ή αμετάβατο) β΄ συνθετικό καθορίζεται από ένα ονοματικό α΄ συνθετικό: κάτι ενδιάμεσο μεταξύ ονοματικής και ρηματικής εξάρτησης.

Σαφέστερος είναι ο τύπος όπου το β΄ συνθετικό είναι ρηματικό επίθετο σε - to - : θεό-δμητος 'χτισμένος από θεούς' (Όμ.), αἱμο-φόρυκτος 'μιασμένος με αίμα' (Όμ.), χειρο-ποίητος 'φτιαγμένος από (ανθρώπινο) χέρι' (κλασ.) και αναρίθμητα άλλα. Την ηλικία αυτού του τύπου μαρτυρεί η σύγκριση με συγγενικές γλώσσες (λατ. mani - festus 'χειρο-πιαστός'). Τα πτωτικά σύνθετα δεν είναι τελείως σπάνια, επειδή η συντακτική σχέση των συνθετικών ήταν σαφής: διόσ-δοτος (§ 31 · με γενική λόγω της παλιάς ονοματικής σύνταξης του ρηματικού επιθέτου), από τις § 68 κεξ. ἐαρί-δρεπτος,κηρεσσι-φόρητος,δουρι-κλειτός,ἰφι-γένητος,ἐγχειρί-θετος.

Συγγενική με το ρηματικό επίθετο είναι η παθητική μετοχή· έτσι τα μεμονωμένα ἀρηϊ-,δαϊ-κτάμενος 'σκοτωμένος στη μάχη' (Όμ.· η μετοχή μέσου αορίστου με παλιά παθητική σημασία). Θεματικά σύνθετα αυτού του είδους δεν υπάρχουν (§ 85 υποσημ.).

§ 105. Και τα ριζικά ονόματα (με ή χωρίς - t -· § 21 , 102) συγγενεύουν με τα ρηματικά επίθετα· χρησιμοποιούνται ως ενεργητικά nomina agentis (§ 102) αλλά και ως παθητικά ρηματικά επίθετα· για τη δεύτερη χρήση τους πρβ. οἰστρο-πλήξ 'τσιμπημένος από την αλογόμυγα' (Αισχύλ.), ἀστρο-βλής 'χτυπημένος από τον αστερισμό του Σείριου' (Αριστοτ.), σιδηρο-κμής 'σκοτωμένος από σιδερένιο όπλο' (Σοφ.)· αμετάβατο λιμο-θνής 'λιμοκτονών' (Αισχύλ.).

Και οι σχηματισμοί σε -ής -ές (§ 102 , 140) εκπροσωπούνται εδώ: διο-τρεφής 'αναθρεμμένος από το Δία' (Όμ.), αἱμο-βαφής 'βουτηγμένος στο αίμα' (Σοφ.), θεο-φιλής 'αγαπητός στους θεούς' (από τον Πίνδ. και εξής), πρβ. το αντώνυμο θεο-στυγής 'μισητός στους θεούς' (Ευρ.), 'που μισεί το θεό' (Καιν. Διαθ.) από τὸ στύγος 'μίσος'. Απ' αυτό και το θεο-βλαβής 'χτυπημένος από θεό' § 85 .

§ 106. Τέλος και ο τύπος ψυχο-πομπός (§ 97) έχει εδώ τα παράλληλά του· ο τονισμός, όμως, είναι κατά τρόπο χαρακτηριστικό διαφορετικός (δες § 152): θεό-πομπος 'σταλμένος από τους θεούς' (Πίνδ.), θηρό-τροφος 'που τρέφεται από κυνήγι' (Ευρ.) - θηρο-τρόφος 'που εκτρέφει θηράματα' (Ευρ.), λιθό-βολος 'λιθοβολημένος' (Ευρ.) - λιθο-βόλος 'που εκσφενδονίζει πέτρες' (Πλάτωνας), λογο-γράφος 'πεζογράφος' (κλασ.) - χειρό-γραφον (ελληνιστ.), κ.τ.λ.