Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

1. Τα nomina agentis με επίθημα με - t - (-τ-, -τήρ, -τωρ, -της)

§ 338. Στην παλιότερη ελληνική παράδοση η κανονική σχέση μεταξύ των διαφόρων επιθημάτων με - t -για nomina agentis είναι η ακόλουθη: τα απλά ρήματα σχηματίζουν -τήρ ή -τωρ, τα ονοματικά σύνθετα -της:

ἡγήτωρ 'οδηγός' - κυνηγέτης 'κυνηγός' ^[151]

βοτήρ 'βοσκός' - συβώτης 'χοιροβοσκός' (όλα στον Όμ.).

Τα ρήματα που είναι σύνθετα με προρηματικά συμβαδίζουν με τα απλά ή με τα ονοματικά σύνθετα: ο Όμηρος έχει ἐπιβήτωρ 'αναβάτης' αλλά παραιβάτης 'αυτός που στέκεται δίπλα, που πολεμάει στο άρμα'· έτσι το ἐπιβαίνειν μπορούσε να εξισωθεί ως ενιαία λέξη με το απλό, καθώς το ἐπι- είχε συνενωθεί με το ρήμα· αντίθετα, στο παραιβάτης το παραι- συνεχίζει να δίνει την αίσθηση του ορίζοντος μέλους του συνθέτου.

§ 339. Αυτή η διαφορά στη μεταχείριση των απλών και των ονοματικών συνθέτων βασίζεται στις προελληνικές συνθήκες και σχετίζεται συγχρόνως με τη δημιουργία του επιθήματος -της. Αυτό το ειδικά ελληνικό -της ανέλαβε ειδικότερα το ρόλο του σκέτου - t -, που ήδη στην ινδοευρωπαϊκή περίοδο μπορούσε να σχηματίζει ένα είδος προέκτασης του ριζικού ονόματος και, όπως αυτό, έδειχνε μια ιδιαίτερη προτίμηση -που δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε περισσότερο- στα σύνθετα· πρβ. § 100 , καθώς και 62 και 102 . Έτσι το - ter - - tor -, το παλιό επίθημα των nomina agentis, βρισκόταν σε αντίθεση με το - t -, πρβ. λατ. sta - tor 'αγγελιοφόρος' - anti - sti - t - 'στέκομαι μπροστά', da - tor 'δωρητής' - sacer - d ō- t 'ιερέας', και αυτή η αντίθεση μεταφέρθηκε στα - ter - - tor -: -της.

§ 340. Όσον αφορά τις διαδικασίες που περιόριζαν ολοένα και περισσότερο το παλιό - t -στα ελληνικά, ορισμένα πράγματα παραμένουν σκοτεινά. Κατ' αρχήν, ασαφής είναι η δημιουργία του -της: την άποψη ότι αποτελεί αρσενικοποίηση αφηρημένων ουσιαστικών σε - t ā κατά τον τύπο νεανίας (§ 288) αντικρούουν πολλοί λόγοι, προπάντων το γεγονός ότι τα αφηρημένα σε - t ā (πρβ. § 366 κεξ.) είναι σπάνια στα ελληνικά και δεν χρησιμοποιούνται όπως το -της κατά κύριο λόγο στη σύνθεση και ως μεταρηματικό· ασφαλώς θετικά μπορούμε να διαπιστώσουμε μόνον ότι το -της είναι προέκταση του - t -, για την οποία τα γυμνής - γυμνήτης, πλάνης - πλανήτης, χερνής - χερνήτης 'μεροκαματιάρης' μπορούν να αποτελέσουν ιστορικά παραδείγματα, και η οποία παραλληλίζεται με άλλα συμφωνόληκτα επιθήματα όπως ιδίως τα πατρωνυμικά σε -δ- (δες § 384 σχετικά με το -ίδης). Η υποχώρηση του - t - έναντι του -της μπορεί να προκλήθηκε από τη γενικότερη προσπάθεια αποφυγής συμφωνόληκτων θεμάτων και από την ανάγκη εξίσωσης ^[152] με τον αριθμό συλλαβών του συσχετισμένου -τήρ -τωρ.

§ 341. Η αντίθεση - ter - - tor -: - t - -της αντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα στους μετασχηματισμούς: από τα - ter - - tor - σχηματίζεται το -τήριος (§ 283), το -τειρα ή -τρια (§ 300), καθώς και το -τρίς (§ 382)· όσα στους ιστορικούς χρόνους σχετίζονται ως παράγωγα με το -της είναι αδύνατο να έχουν προέλθει όλα από ένα θέμα σε ᾱ, αποτελούν δηλαδή απόδειξη της προτεραιότητας του επιθήματος με - t -: -σιος (§ 284), -τις (§ 382)· μόνο που το -τεῖν ^[153] εμφανίζεται πολύ αργά, για να μπορεί να θεωρηθεί μαρτυρία για το - t - (πρβ. § 195).

Παραδείγματα αντιθετικών ζευγαριών:

ἐλατήριος 'διωκτικός' (Αισχύλ.) - βοηλασίη 'κλοπή βοδιών, διαρπαγή' (Όμ.)·

δότειρα 'χορηγός' (Ησίοδος) - ὀλβοδότις 'αυτή που χαρίζει ευτυχία' (Ορφ. Ύμν.), προδότις 'προδότρια' (κλασ.).