Το έργο του Γ. Ρίτσου καλύπτεται από πνευματικά δικαιώματα· για τον λόγο αυτό οι χρήστες της Ανεμόσκαλας δεν έχουν τη δυνατότητα προβολής ολόκληρου του ποιήματος και η αναζήτηση μένει στην ανάσυρση συμφραζομένων σε επίπεδο στίχου (για περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις δυνατότητες αναζήτησης ο χρήστης μπορεί να συμβουλευτεί την ενότητα «Οδηγίες αναζήτησης» από το αριστερό μενού). Πρόκειται δηλαδή για τη διάθεση ενός γλωσσικού εργαλείου, το οποίο λειτουργεί επικουρικά και εκ παραλλήλου με τις στερεότυπες έντυπες εκδόσεις. Το γλωσσικό εργαλείο ad hoc δημιουργίας (μη λημματοποιημένων) καταλόγων λεκτικών τύπων στα συμφραζόμενά τους αντλεί από όσες αυτοτελώς εκδομένες συλλογές εντάχθηκαν στις συγκεντρωτικές εκδόσεις στης σειράς Απάντων, μετά από επιθυμία του ποιητή (το συγκεκριμένο corpus εμπλουτίζεται σταδιακά και ο αναγνώστης μπορεί να δει τους τίτλους των συλλογών, από τις οποίες αντλούνται οι λεκτικοί τύποι, από την επιλογή πάνω δεξιά «Το ποιητικό του έργο», χωρίς πάλι να έχει πρόσβαση στα ίδια τα ποιήματα). Τέλος, ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει εδώ στην ενότητα «Για τη ζωή και το έργο του» για να παρακολουθήσει την εξέλιξη του βίου και της ποιητικής του και να δει αναλυτικά εργογραφικά και βιβλιογραφικά στοιχεία, ενώ στοιχεία από την κριτική πρόσληψη του Ρίτσου στη νεοελληνική γραμματολογία είναι διαθέσιμα εδώ. Μετά από ευγενική παραχώρηση της Έρης Ρίτσου, μια εκτενής ανθολόγηση αρχαιόθεμων ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου είναι διαθέσιμη και ελεύθερα προσβάσιμη (πλήρες κείμενο).

Πλήρης εργογραφία του Γιάννη Ρίτσου μέχρι το 1989 καταγράφεται στον τόμο Mακρυνικόλα, Αικατερίνη. 1993. Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου 1924-1989. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολής Mωραΐτη. Επιπλέον, στο ψηφιακό αφιέρωμα του ΕΚΕΒΙ συγκεντρώνονται βιβλιογραφικά στοιχεία που αφορούν το βίο και το έργο του Γιάννη Ρίτσου από το 1990 έως το 2009, συμπληρώνοντας κατά δύο δεκαετίες την πολύτιμη Βιβλιογραφία της Αικ. Μακρυνικόλα.

Η στερεότυπη σειρά των Ποιημάτων κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος (οι τόμοι ΙΒ΄, ΙΓ΄, ΙΔ΄ σε επιμέλεια Αικατερίνης Μακρυνικόλα).

Η δομή

Χρονολογίες η μια πάνω στην άλλη, μπερδεμένες, σβησμένες / από διαδοχικές λογοκρισίες (Γ. Ρίτσος, Το «άχρονο»)

Πρέπει να υπογραμμιστεί πως οι τοποχρονολογίες των ποιημάτων ή των ποιητικών συνθεμάτων δηλώνουν, όπως συνήθιζε (όπως προκύπτει και από τις σημειώσεις σε όσους τόμους Απάντων έχει επιμεληθεί η Αικατερίνη Μακρυνικόλα) ο ποιητής, τις ημερομηνίες πρώτης γραφής, ακόμα και στις περιπτώσεις που έχουν ενσωματωθεί μεταγενέστερες επεξεργασίες στην οριστική έκδοση (χαρακτηριστικό για παράδειγμα είναι το σημείωμα του ποιητή που συνοδεύει την πρώτη έκδοση της συλλογής Ο Κόσμος είναι ένας).

Ως προς τη δόμηση του ψηφιακού κειμενικού σώματος, σε επίπεδο συλλογών στην Ανεμόσκαλα αποφασίστηκε να ακολουθηθεί χρονολογική κατάταξη των συλλογών (όχι όμως των ποιημάτων), με βάση ορισμένα κριτήρια που είχε θέσει ο ίδιος ο ποιητής, και τα οποία ακολούθησαν με επιμέρους διαφορές και ανθολόγοι του έργου του όπως ο Γιώργος Βελουδής και η Χρύσα Προκοπάκη. Ο χρήστης που δεν έχει πρόσβαση στο κείμενο των ποιημάτων, μπορεί ωστόσο να δει τον πίνακα περιεχόμενων: τη σειρά των συλλογών στον πίνακα αυτόν ακολουθεί η εμφάνιση των αποτελεσμάτων αναζήτησης. Συγκεκριμένα:

• H κατάταξη των συλλογών γίνεται χρονολογικά (1934-1980), σύμφωνα με το έτος γραφής (και όχι έκδοσης), και μάλιστα με την ημερομηνία ολοκλήρωσης της πρώτης γραφής (σε περίπτωση που μια συλλογή αποτελείται από επιμέρους σειρές, όπως οι Μαρτυρίες, λαμβάνεται υπόψη για την κατάταξη η ημερομηνία της τελευταία σειράς).
• Στο εσωτερικό των συλλογών δεν διαταράσσεται η κατάταξη των ποιημάτων αλλά διατηρείται η σειρά σύμφωνα με την εκδοτική βούληση του ποιητή.
• Το γλωσσικό εργαλείο ad hoc δημιουργίας (μη λημματοποιημένων) καταλόγων λεκτικών τυπών (σύμφωνα με τις εκδοτικές αρχές του προγράμματος και με διόρθωση παροραμάτων) στα συμφραζόμενά τους αντλεί από τις συλλογές που απαρτίζουν τη σειρά των ποιητικών Απάντων του Ρίτσου μέχρι και το 1980. Το ψηφιακό σώμα εμπλουτίζεται σταδιακά και σε αυτό αναμένεται να ενταχθούν και οι ποιητικές συνθέσεις με ημερομηνία ολοκλήρωσης γραφής από το 1981 κ.ε., οι οποίες εντάχθηκαν στον Η΄ τόμο της σειράς των ποιητικών απάντων, κάτω από τον υπέρτιτλο Επινίκια. Σε αυτή τη φάση επίσης το ψηφιακό σώμα δεν περιλαμβάνει όσες συλλογές αναμένουν την ένταξή τους στη σειρά των ποιητικών απάντων, είτε ανέκδοτες ώς σήμερα είτε εκδομένες (αλλά προσώρας ανένταχτες ή σιωπηρά «αποκηρυγμένες»). Συγκεκριμένα, αφενός έχουν κυκλοφορήσει αυτοτελώς συλλογές τη δεκαετία του 1980 κ.έ. (π.χ. Μονόχορδα, Τα Ερωτικά, Συντροφικά Τραγούδια, Αργά, πολύ αργά, μέσα στη νύχτα κλπ.) που δεν έχουν ενταχθεί ακόμα σε συγκεντρωτικό τόμο στη σειρά των 14 (μέχρι σήμερα) τόμων των Ποιημάτων, αφετέρου παραμένουν ανέκδοτες 19 συλλογές που περιλαμβάνονται στον κατάλογο 45 συλλογών που ο Ρίτσος θεωρούσε κατάλληλες για δημοσίευση (πρόκειται για συλλογές που καλύπτουν την περίοδο 1937-1986, βλ. εδώ στην ενότητα Για τη ζωή και το έργο του > Βιβλιογραφία). Ανέκδοτη άλλωστε παρέμεινε η πρώιμη αρχαιόθεμη σύνθεση του Ρίτσου Η αποθέωση του δρόμου, που έφερε στο φως η Χρύσα Προκοπάκη. Επιπλέον, σιωπηρά αποκηρυγμένη, και σε κάθε περίπτωση μη ενταγμένη στη σειρά των ποιητικών απάντων, είναι η αυτοτελώς εκδομένη (σε ανάτυπο) σύνθεση Ο σύντροφός μας · Νίκος Ζαχαριάδης (Αθήνα, Γκοβόστης, 1945), η οποία επίσης δεν περιλαμβάνεται εδώ.

Η συγκεκριμένη, συμβατική (και εν μέρει για τεχνικούς λόγους), κατάταξη συλλογών συνεπάγεται ότι διασπάται η σειρά που ακολουθούν οι μεμονωμένοι συγκεντρωτικοί τόμοι με υπέρτιτλους Επικαιρικά, Γίγνεσθαι και Επινίκια. Άλλωστε σε μια νέα τέτοια θεματική κατάταξη των έργων, θα μπορούσαμε να φανταστούμε συμπληρώσεις, λ.χ. για τον τόμο με τον επίτιτλο Επικαιρικά 1945-1969 (ο οποίος θα μπορούσε να επεκταθεί χρονικά με τα αντίστοιχα επικαιρικά των επόμενων ετών, όπως σειρά ποιημάτων με θέμα το Πολυτεχνείο ή την εισβολή στην Κύπρο το 1974, ή ακόμα με ποιήματα του τόμου Συντροφικά Τραγούδια, μη αυτοτελείς δημοσιεύσεις που συγκέντρωσε η Αικατερίνη Μακρυνικόλα από εφημερίδες και περιοδικά, με τη σύμφωνη γνώμη του Ρίτσου), ενώ ο ίδιος ο Ρίτσος σκεφτόταν να τιτλοφορήσει με τον υπέρτιτλο Γίγνεσθαι II τα ποιήματα που είχε συγκεντρώσει κάτω από τον υπέρτιτλο Επινίκια. Μια τέτοια τακτική ακολουθήθηκε ήδη από την επιμελήτρια των τόμων ΙΒ΄, ΙΓ΄, ΙΔ΄ της στερεότυπης έκδοσης των Ποιημάτων, όπου οι συλλογές που ο Ρίτσος είχε εκ των υστέρων (μετά και το 3ο του ταξίδι στην Ιταλία) συγκεντρώσει και εκδόσει κάτω από τον υπέρτιτλο Ιταλικό Τρίπτυχο (έκδ. 1982), τοποθετούνται σύμφωνα με την χρονολογική σειρά γραφής τους μεταξύ άλλων συλλογών.

Ωστόσο, ειδικά στην περίπτωση της Τέταρτης Διάστασης ο συγκεντρωτικός τόμος θεωρήθηκε δομημένη ποιητική συλλογή και έτσι κατατάσσεται σύμφωνα με την ημερομηνία γραφής και της τελευταίας σύνθεσης που εντάχθηκε σε αυτήν, της Φαίδρας, ενώ η σειρά των ποιημάτων στο εσωτερικό της δεν διαταράσσεται. Διορθώθηκε πάντως η χρονική ένδειξη (1956-1975 αντί για -1972), ώστε να λαμβάνεται υπόψη η μεθύστερη ένταξη της Φαίδρας στη συλλογή.

Για την επιμέλεια λάβαμε υπόψη μας την τελευταία μορφή των συλλογών όπως αυτές εντάχθηκαν στη συγκεντρωτική σειρά (π.χ. Το τραγούδι της αδελφής μου, Επιτάφιος). Στις περιπτώσεις ωστόσο που οι συλλογές ή τα ποιήματα έχουν κυκλοφορήσει αυτοτελώς με διαφορές και επιμέρους διορθώσεις μετά την ένταξή τους στη συγκεντρωτική σειρά των Απάντων, λήφθηκε υπόψη αυτή η μορφή, ως αντίστοιχη της τελευταίας βούλησης του ποιητή, σύμφωνα και με όσα σημειώνει η Μακρυνικόλα (1993) για τις διαφορές μεταξύ οριστικής έκδοσης σε αυτοτελή πλακέτα ορισμένων συλλογών, που περιλαμβάνουν και μείζονες αλλαγές όπως προσθαφαιρέσεις στίχων (ειδικότερα για τα Ρωμιοσύνη, Πρωινό Άστρο, Παιχνίδια τ' ουρανού και του νερού). Επιπλέον, λήφθηκαν υπόψη οι διορθώσεις παροραμάτων (ή βελτιώσεις τυπογραφικής διάταξης στίχων) που ενσωματώνονται στις οριστικές αυτοτελείς εκδόσεις ακόμα και ποιημάτων που δεν παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές με τη μορφή τους στη συγκεντρωτική έκδοση: λ.χ. για το συνθετικό ποίημα Τειρεσίας, που γράφτηκε το διάστημα 1964-1971 και πρωτοδημοσιεύτηκε στον συγκεντρωτικό Δ΄ τόμο (Ποιήματα 1938-1971) το 1975, λάβαμε υπόψη μας και τη μεταγενέστερη αυτοτελή έκδοση του 1983, της οποίας τα τυπογραφικά δοκίμια διόρθωσε ο Ρίτσος (με εκ νέου επιμελημένη στίξη και σιωπηρή διόρθωση παροραμάτων) ― αντίστοιχα, για το Καπνισμένο Τσουκάλι, το Η τελευταία π.Α. εκατονταετία και το Χρονικό των Σφουγγαράδων λήφθηκαν υπόψη οι μεταγενέστερες αυτοτελείς εκδόσεις· στην ποιητική σύνθεση Το Υστερόγραφο της Δόξας, προστίθεται ο υπότιτλος που αποκτά στη μεταγενέστερη αυτοτελή έκδοσή της. Αντίθετα, στα Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα προστίθεται μέρος της σημείωσης του ποιητή που συνοδεύει την 1η έκδοση αλλά παραλείπεται στη συγκεντρωτική, προκειμένου να δοθεί και για αυτή τη συλλογή μια πλήρης τοποχρονική ένδειξη.

Γενικότερα, η δομή και η επιμέλεια της μορφής έχει γίνει έτσι ώστε να εξυπηρετείται ο χρήστης που δεν έχει πρόσβαση στα πλήρη ποιήματα ― σε περίπτωση δηλαδή ενός ανοιχτά προσβάσιμου corpus, οι εκδοτικές επεμβάσεις θα ήταν διαφορετικές. Ως προς επιμέρους εκδοτικές συμβάσεις:

• ενοποιήθηκε ο τρόπος σημείωσης των τοποχρονολογιών γραφής των ποιημάτων, ώστε να εντοπίζονται με ενιαίο τρόπο στην αναζήτηση, αλλά και ο τρόπος γραφής των ομιλούντων προσώπων στις δραματικές συνθέσεις. Γενικότερα, οι τοποχρονικές ενδείξεις, όταν αφορούν συνολικά μια συλλογή (ή μια επιμέρους ενότητά της) δεν τοποθετούνται στο τέλος του τελευταίου ποιήματος αλλά υπογράφονται στον τίτλο της συλλογής ή της ενότητας/σειράς, για να αποφευχθεί η σύγχυση που μπορεί να προκαλέσει μια μη σειριακή, ψηφιακή αναγνωστική πρακτική.
• η δήλωση αλλαγής ενότητας στα πολύστιχα ποιήματα, που στις έντυπες εκδόσεις σημαίνεται με την κεφαλαιογράφηση των αρκτικών λέξεων του πρώτου στίχου της επόμενης ενότητας, στο ψηφιακό σώμα σημαίνεται όχι με κεφαλαιογράφηση αλλά με προσθήκη του σημαδιού ✳ μεταξύ των ενοτήτων.
• τα αφηγηματικά μέρη στους πολύστιχους μονολόγους θεωρήθηκαν ποιητικό γλωσσικό υλικό σε πεζό και όχι σκηνικές οδηγίες, επομένως οι λεκτικοί τύποι τους εντοπίζονται με την απλή αναζήτηση και όχι με την αναζήτηση με βάση ειδικά κριτήρια. Αντίθετα, στις ποιητικές συνθέσεις που χαρακτηρίζονται από τον ποιητή Χορικά, τα πεζά μέρη θεωρούνται σκηνικές οδηγίες (και επομένως οι λεκτικοί τύποι τους είναι αναζητήσιμοι μόνο από την επιλογή "Ειδικά Κριτήρια"). Πρόκειται για συμβατική διάκριση και όχι πρόταση ερμηνείας, και οφείλεται στις ιδιαιτερότητες δημιουργίας ad hoc καταλόγων λεκτικών τύπων στα συμφραζόμενά τους. Σημειώνεται πως ειδικά στο συνθετικό ποίημα «Πλανόδιοι Μουσικοί» (από τη Γενική Δοκιμή), η αφηγηματική εισαγωγή θεωρείται ποιητικό υλικό σε πεζό αλλά οι ενδιάμεσες σκηνικές οδηγίες είναι αναζητήσιμες μόνο μέσα από την αναζήτηση με ειδικά κριτήρια.
• συνθέσεις όπως οι «Πλανόδιοι Μουσικοί» εκδίδονται με ενιαία στιχαρίθμηση, προκειμένου σε επίπεδο αναζήτησης συμφραζομένων να αποτυπώνεται η δομική τους ενότητα. Ωστόσο πρόκειται για απόφαση για την οποία πάντα συνεκτιμάται η θέση ποιητικών συνθέσεων σε μια συλλογή ή η αυτοτελή εκδοτική τους ιστορία και έχει τις εξαιρέσεις της (π.χ. στη σύνθεση Όστραβα θεωρήθηκε πως η διακριτή τιτλοφόρηση των 6 μερών της θα ήταν χρήσιμο να εμφανίζεται στον πίνακα περιεχομένων για τον χρήστη που δεν έχει πρόσβαση στα ποιήματα, και έτσι τα 6 μέρη στιχαριθμούνται αυτοτελώς ως επιμέρους ποιήματα μιας ευρύτερης σύνθεσης). Μείζονα ποιητικά συνθέματα όπως η Ρωμιοσύνη ή ο Επιτάφιος επίσης στιχαριθμούνται ενιαία ― μόνη εξαίρεση σε αυτήν την κατηγορία αποτελεί η σύνθεση Οι Γειτονιές του Κόσμου, για τεχνικούς λόγους εξαιτίας της έκτασής της και με γνώμονα τη διευκόλυνση του χρήστη.
• Τέλος, σύμφωνα με τις εκδοτικές συμβάσεις του συγκεκριμένου σώματος κειμένων, τα αρχαία ελληνικά παραθέματα πολυτονίζονται, ωστόσο ποιητικό υλικό που μιμείται την εκκλησιαστική γλώσσα (στη σύνθεση Η Ώρα των Ποιμένων), μεταγράφεται στο μονοτονικό και δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο αρχαίων ελληνικών λέξεων (βλ. σχετικά εδώ τις οδηγίες αναζήτησης στην αριστερή στήλη).

Ειδικότερα ζητήματα γύρω από τις τοποχρονολογικές ενδείξεις

Σε συλλογές όπως Ο Εξαδάχτυλος, Χειροποίητα, Λαχνοί η τοποχρονολογία γραφής στην έντυπη έκδοση τίθεται μόνο στο τελευταίο ποίημα στη σειρά ποιημάτων που γράφτηκαν την ίδια μέρα. Αυτό προϋποθέτει μια τακτική σειριακής ανάγνωσης που ανατρέπεται στο ψηφιακό περιβάλλον. Έτσι στο ψηφιακό corpus σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η τοποχρονολογία γραφής επαναλαμβάνεται συμβατικά κάτω από κάθε ποίημα. Εξαίρεση αποτελούν οι συλλογές Νύξεις και Θερινό Φροντιστήριο: σε αυτές αποφασίστηκε να μην υπογραφεί η τοποχρονολογία σε κάθε ποίημα, αλλά να διακριθεί η κάθε συλλογή σε επιμέρους σειρές με βάση την τοποχρονολογική ένδειξη, καθώς έτσι γίνεται ευκρινέστερη η δομή της στην έντυπη μορφή της.

Στο Ημερολόγιο Εξορίας (και στις τρεις επιμέρους σειρές) ως τίτλος τίθεται η ημερολογιακή εγγραφή της ημερομηνίας (και επομένως εδώ η χρονολογική εγγραφή δεν εντοπίζεται με ειδικά κριτήρια αναζήτησης αλλά μέσα από τη γενική αναζήτηση στο ποιητικό σώμα). Στο Μικρό Αγιολόγιο μηνός Αυγούστου η ημερολογιακή ένδειξη εν είδει συναξαρίου προσμετράται στη στιχαρίθμηση, ως ποιητικό υλικό, και δε λογίζεται ως παρακειμενικό στοιχείο.

Διορθώθηκε η χρονική ένδειξη πρώτης γραφής στη συλλογή Πέτρινος Χρόνος: Μακρόνησος, Αύγουστος ‒ Σεπτέμβρης 19[49], ενώ ήδη σημειώθηκε παραπάνω πως διορθώθηκε η χρονική ένδειξη της συλλογής Τέταρτης Διάστασης (1956-1975 αντί για -1972), ώστε να λαμβάνεται υπόψη η μεθύστερη ένταξη της Φαίδρας.

Μικρή σημείωση για την αντιμετώπιση πραγματολογικών λαθών

Διορθώθηκαν θεωρούμενα τυπογραφικά λάθη και παροράματα είτε σιωπηρά είτε, όπου κρίθηκε απαραίτητο, δηλώνοντας την εκδοτική επέμβαση με ορθογώνιες αγκύλες []. Αντίθετα, πραγματολογικά λάθη (κυρίως αρχαιογνωστικά) δεν διορθώνονται, επισημαίνονται ωστόσο, όπου κρίνεται απαραίτητο, με αστερίσκο και την ένδειξη sic. Πρόκειται για τις γραφές Σκιοφόρια (η ορθή ονομασία της γιορτής προς τιμήν της Αθηνάς τον μήνα Ιούνιο ήταν Σκιροφόρια), Ανδροκίδη (αντί για Ανδοκίδη, αναφορά σε έναν από τους πρωταγωνιστές του επεισοδίου των ερμοκοπίδων), Αχεμόρου (αντί για Αρχεμόρου, αναφορά στο αγγείο του Μουσείου της Νάπολης, στη μία όψη του οποίου απεικονίζεται ο θάνατος του Αρχεμόρου), δύτη της Σκύλιδος (αντί για δύτη Σκιλλία, αναφορά στον δύτη από τη Σκιώνη που αναφέρει ο Ηρόδοτος), Ελφήνορα αντί Ελεφήνορα, Τελφούσσα αντί Τελφούσα, Κρίσσα αντί για Κρίσα, των επιτάφιων στύλων (αντί για των επιτάφιων στηλών, δεν διορθώθηκε προκειμένου να μην διαταραχθεί η τονική αξία), Ομπραζοτσίσεφ (αναφορά στον ζωγράφο Nikola Obrazopisov που μαζί με τον Zahari Zograph εκπαιδεύτηκαν τον 19ο αιώνα στη σχολή του Samokov). Κάποια από τα παραπάνω επισημαίνονται ήδη στο άρθρο του Σ. Τσιτσιρίδη («Συμβολή στην αρχαιογνωσία του Γιάννη Ρίτσου (Ι)», Νέα Εστία 1785 (2006): 20-33), όπου καταγράφεται και η γραφή Φόρκινα (αντί για Φόρκυνα) στην πρώτη έκδοση του ποιήματος "Επιστροφή I", από τις Μαρτυρίες Β΄, που ωστόσο ήδη διορθώθηκε στην επιμελημένη από τον ποιητή συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Θ΄.

Τελευταία ενημέρωση: Μ. Ακριτίδου, Απρίλιος 2019.

Προτεινόμενη βιβλιογραφική παραπομπή:  Μαρία Ακριτίδου, «Γιάννης Ρίτσος: εκδοτικό σημείωμα»,  Ανεμόσκαλα: σώματα κειμένων και συμφραστικοί πίνακες για μείζονες Νεοέλληνες ποιητές. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2011-2017, (τελευταία πρόσβαση: ../../…).