Φιλολογικές και τεχνικές προδιαγραφές - Οδηγίες αναζήτησης

Το περιβάλλον της Ανεμόσκαλας αποτελεί ένα ψηφιακό corpus νεοελληνικής ποίησης του 19ου και 20ού αιώνα. Στην ψηφιακή Ανεμόσκαλα ο χρήστης έχει πρόσβαση σε ποιητικά έργα, εκ νέου επιμελημένα για τις ανάγκες του ψηφιακού corpus. Κεντρικός άξονας οργάνωσης του περιβάλλοντος είναι συγκεκριμένοι ποιητές, που έχουν ήδη τη θέση τους στον σχολικό κανόνα ― η επιλογή έγινε με γνώμονα τη θέση τους στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας αλλά και τη δυνατότητα αξιοποίησης του έργου τους στην εκπαίδευση και πρέπει να θεωρείται συμβατική και όχι αξιολογική. Ο αναγνώστης πρέπει εκ των προτέρων να έχει υπόψη του πως δεν πρόκειται για εκδόσεις Απάντων (για κάθε ποιητή σημειώνεται ποιες συλλογές είναι διαθέσιμες στην Ανεμόσκαλα, είτε σε ελεύθερη είτε σε περιορισμένη πρόσβαση. Σε κάθε περίπτωση το χρηστικό ψηφιακό αυτό coprus είναι σχεδιασμένο ώστε να λειτουργεί εκ παραλλήλου με τις στερεότυπες έντυπες εκδόσεις, με τις οποίες δεν ταυτίζεται ούτε αντικαθιστά. Η τεκμηρίωση επιμέρους εκδοτικών επιλογών για συγκεκριμένα έργα παρατίθεται στο εκδοτικό σημείωμα στην αρχική σελίδα για κάθε ποιητή, ενώ οι γενικές αρχές φιλογικής επιμέλειας και τεχνικής σήμανσης καταγράφονται στη συνέχεια (βλ. και την ενότητα Συχνές Ερωτήσεις παρακάτω).

 

Τρόποι πλοήγησης:
α) Ο αναγνώστης έχει στη διάθεσή του πλούσιο συνοδευτικό γραμματολογικό υλικό, όπως χρονολόγιο και πολυμεσικό εργοβιογραφικό, η πρόσβαση στο οποίο είναι εφικτή από την επιλογή "Για τη ζωή και το έργο" στην πάνω δεξιά γωνία της εισαγωγικής σελίδας για κάθε ποιητή, η οποία επιπλέον λειτουργεί ως αναλυτικό εκδοτικό σημείωμα τεκμηρίωσης της συγκρότησης του corpus.
β) Η πρόσβαση στα περιεχόμενα του ποιητικού έργου γίνεται από την επιλογή "Το ποιητικό έργο" στην πάνω δεξιά γωνία της εισαγωγικής σελίδας για κάθε ποιητή.
γ) Τέλος, ο ψηφιακός χρήστης έχει τη δυνατότητα εναλλακτικής πρόσβασης και διάδρασης με το corpus, μέσα από τις σύνθετες επιλογές αναζήτησης και το εργαλείο ad hoc δημιουργίας μη λημματοποιημένων συμφραστικών πινάκων λεκτικών τύπων.

 

Προτεινόμενη βιβλιογραφική παραπομπή: Ανεμόσκαλα: σώματα κειμένων και συμφραστικοί πίνακες για μείζονες Νεοέλληνες ποιητές. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2011-2017. http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/index.html (τελευταία πρόσβαση: ../../…).

Τρόποι αναζήτησης:

Τα κείμενα έχουν εκδοθεί ψηφιακά σύμφωνα με το διεθνές πρότυπο TEI, που προσφέρει σύνθετες επιλογές κωδικοποίησης του κειμένου τόσο για την ψηφιακή αναπαράστασή του όσο και για την επισημείωσή του. Η βασική διαφορά του ψηφιακού corpus σε σχέση με μια συμβατική έκδοση είναι οι σύνθετες δυνατότητες αναζήτησης που δίνονται στον χρήστη, μέσω της ένταξης του κωδικοποιημένου κειμένου σε σχεσιακή βάση δεδομένων, η οποία λειτουργεί ως εργαλείο δημιουργίας καταλόγων λεκτικών τύπων ενταγμένων στα συμφραζόμενά τους, ό,τι καταχρηστικά στη συνέχεια αποκαλείται Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων [=λεκτικών τύπων] (ορολογία που παραπέμπει σε έντυπες εκδόσεις, διαφορετικής μεθοδολογίας).

 

Ο Συμφραστικός Πίνακας (εφεξής: ΣΠΛ) περιλαμβάνει όλους ανεξαιρέτως τους λεξικούς/λεκτικούς τύπους (εφεξής: ΛΤ) που απαντούν στα ποιήματα (όσα περιλαμβάνονται στο ψηφιακό corpus)· πρόκειται για λέξεις-αναφορές/παραπομπές (tokens ή references), και όχι λήμματα.

• Κάθε λεξικός τύπος καταγράφεται τόσες φορές όσες απαντά, συνοδευόμενος από τα άμεσα συμφραζόμενά του (context, έκτασης κατά κανόνα ενός στίχου ή μιας αράδας) και από ακριβείς παραπομπές (βλ. παρακάτω).
• Στα αποτελέσματα αναζήτησης ο λεκτικός τύπος και τα συμφραζόμενά του εμφανίζονται χωρίς καμία μορφοποίηση (πλάγιογράφηση, αραιογράφηση, έντονη γραφή κλπ.).
• Τμήμα του ποιήματος θεωρήθηκαν, επίσης, όλοι οι τίτλοι ποιημάτων και συλλογών.
• Αντίθετα, δεν θεωρήθηκαν οργανικό μέρος του ποιητικού γλωσσικού υλικού ―και ως εκ τούτου δεν εμφανίζονται στον ΣΠΛ με απλή αναζήτηση― τα motti (υπότιτλα παραθέματα), οι προμετωπίδες, οι αφιερώσεις, οι τοποχρονολογικοί προσδιορισμοί, οι ενδείξεις των ομιλούντων προσώπων και γενικότερα κάθε είδους παρακειμενικού λεκτικού υλικού. Η αναζήτηση αυτών των στοιχείων είναι ωστόσο δυνατή με την επιλογή «Ειδικά κριτήρια».
• Σε κάποιες περιπτώσεις τα ποιήματα συνοδεύονται από σημειώσεις και σχόλια του ίδιου του ποιητή (ή, όπου κρίθηκε αναγκαίο, από σημειώσεις του επιμελητή)· αυτά δεν περιλαμβάνονται στα αποτελέσματα αναζήτησης, είτε της απλής είτε μέσω ειδικών κριτηρίων.
• Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να περιορίσει την αναζήτησή του σε συγκεκριμένες συλλογές ενός ποιητή, ή να επεκτείνει την αναζήτησή του συνδυαστικά σε όσους ποιητές επιθυμεί.
• Ο χρήστης έχει επίσης τη δυνατότητα πρόσβασης σε ολόκληρα τα ποιήματα (για όσα έχει εξασφαλιστεί η άδεια δημοσίευσης ή είναι ελεύθερα από πνευματικά δικαιώματα) από την επιλογή «Το ποιητικό έργο» στην πάνω δεξιά γωνία της αρχικής σελίδας για κάθε ποιητικό corpus.
• Τα κείμενα δημοσιεύονται στο μονοτονικό (με ορισμένες προσαρμογές που απαιτεί το ποιητικό μέτρο) και με ενοποιημένη ορθογραφία, ενώ στη μεταγραφή των νεότερων, μη εξελληνισμένων, ξενικών ονομάτων ακολουθείται (κατά κανόνα) η αρχή της απλογράφησης· σε κάποιες περιπτώσεις το ισχύον μονοτονικό προσαρμόζεται, προκειμένου να αποδοθεί το ποιητικό μέτρο ή άλλα φωνητικά χαρακτηριστικά, ενώ το ίδιο συμβαίνει, όπου κρίνεται απαραίτητο, με την ορθογραφία λόγιων και αρχαϊστικών στοιχείων. Γενικότερα, η ορθογραφία εκσυγχρονίζεται με διατήρηση όμως ιδιωματισμών, ιδιολεξιών ή διπλομορφιών, αλλά και λαθών (π.χ. Μυροβλήτης, έγκυα γυναίκα, δύτης της Σκύλιδος, επιτάφιων στύλων). Τα αρχαιόγλωσσα παραθέματα μεταγράφονται χωρίς καμία τονική ή ορθογραφική επέμβαση. Βλ. παρακάτω στην τελευταία ενότητα για περισσότερες λεπτομέρειες και διευκρινίσεις, καθώς και την ενότητα "Συχνές ερωτήσεις".

Από τα αποτελέσματα της αναζήτησης υπάρχει η δυνατότητα προβολής των κειμένων, κατόπιν άδειας των κατόχων των πνευματικών δικαιωμάτων (όπου αυτή είναι απαραίτητη). Αυτό γίνεται μέσω της παραπομπής που παρατίθεται αριστερά, δίπλα σε κάθε αποτέλεσμα αναζήτησης, η οποία κατά σειρά περιλαμβάνει τις ακόλουθες βραχυγραφίες:

τη συντομογραφία του ποιητή, τη συντομογραφία της συλλογής (ή του «ψευδότιτλου» συλλογής), τη συντομογραφία της σειράς ή υπο-ενότητας της συλλογής (αν υπάρχει, διαφορετικά σημειώνονται μηδενικά), του ποιήματος και τον αριθμό στίχου (εφόσον ο τύπος συναντάται σε συμφραζόμενα αριθμημένου στίχου ή verset και όχι σε τίτλο ή σε πεζό). Σε περιπτώσεις που ένα ποίημα αποτελείται από αυτοτελείς στροφικές ενότητες που στιχαριθμούνται ανεξάρτητα, στην παραπομπή σε αριθμό στίχου προστίθεται σε παρένθεση παραπομπή στη συγκεκριμένη ενότητα.

Η απουσία παραπομπής σε αριθμό στίχου σημαίνει ότι πρόκειται για πεζό ποίημα (όπου ο αριθμός αράδων δεν είναι σταθερός, καθώς το μήκος της αράδας εξαρτάται από το πλάτος του εντύπου ή αντίστοιχα της ψηφιακής οθόνης).

Η πλαγιοκάθετος / στην έκταση των συμφραζομένων δηλώνει αλλαγή στίχου (ή αλλαγή ημιστιχίου, όταν αυτό σκόπιμα καταλαμβάνει διακριτή τυπογραφική αράδα ― χωρίς ωστόσο να επηρεάζεται η στιχαρίθμηση σε αυτήν την περίπτωση. Σε περιπτώσεις απλής αλλαγής αράδας λόγω έκτασης μήκους στίχου, με σημείωση πάντα απλής είσθεσης, στα συμφραζόμενα δεν εμφανίζεται πλαγιοκάθετος. Είναι αυτονόητο ότι στα πεζόμορφα ποιήματα δεν εμφανίζεται πλαγιοκάθετος στα αποτελέσματα συμφραζομένων.

 

Η αναζήτηση έχει σχεδιαστεί να γίνεται ατονικά, δηλαδή χωρίς τη χρήση τόνων, και βασίζεται στην ακολουθία γραμμάτων που πληκτρολογούνται στο πλαίσιο αναζήτησης· στα αποτελέσματα της αναζήτησης διαφοροποιούνται τα τονικά παρώνυμα (π.χ. γέρνω και γερνώ) αλλά εμφανίζονται μαζί οι ομόγραφοι ―τυπογραφικά πανομοιότυποι― τύποι (π.χ. δω / να δω και δω / εδώ). Επιπλέον, τύποι που γράφονται με κεφαλαία θεωρούνται αυτόματα ομόγραφοι με τύπους που γράφονται με πεζά, εφόσον αυτοί εντοπίζονται και με πεζά στη βάση δεδομένων· αυτό επιτρέπει τη μη διαφοροποίηση ίδιων τύπων ανάλογα με το αν βρίσκονται στην αρχή ή όχι πρότασης, συνεπάγεται, ωστόσο, την ένταξη στον ίδιο λεκτικό τύπο περιπτώσεων κυρίων ονομάτων με ομόγραφα προσηγορικά, π.χ. Θε μου – θε να)· εξαιρούνται και διακρίνονται από τα ομόγραφά τους, για τεχνικούς λόγους, μόνο όσα ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια περιλαμβάνονται στον ειδικό κατάλογο «κυρίων ονομάτων (ανθρωπωνυμίων-τοπωνυμίων)», βλ. παρακάτω. Έτσι για παράδειγμα το κύριο όνομα «Παν» διακρίνεται από τον λεκτικό τύπο «παν» με πεζά, ο οποίος όμως αντιστοιχεί τόσο στο ουσιαστικό παν (το) όσο και στον τύπο του γ΄ πληθ. του ρήματος πάνε>παν.

Με άλλα λόγια, οι λεκτικοί τυποι εμφανίζονται όπως απαντούν π.χ. τύποι με απόστροφο δεν κατατάσσονται μαζί με τους ολόγραφους τύπους, οι τύποι με κράση εμφανίζονται ως μία λέξη, οι ομόγραφοι τύποι συμψηφίζονται ενώ οι λεκτικοί τύποι που δέχονται εγκλιτικό τόνο όχι.

Η αναζήτηση έχει σχεδιαστεί για μεμονωμένους τύπους και όχι για φράσεις (στην περίπτωση αναζήτησης φράσεων, τα αποτελέσματα δεν είναι αξιόπιστα), ενώ δεν είναι δυνατή η αναζήτηση με λογικούς τελεστές.

 

1. Απλή αναζήτηση λεκτικού τύπου

Στα αποτελέσματα αναζήτησης θα εμφανιστούν όλοι οι τύποι που ξεκινούν με την ακολουθία γραμμάτων που πληκτρολογήσατε. Για να δείτε όλα τα αποτέλεσμα (όλους τους τύπους του corpus που συγκροτούν έναν αυτόματο συμφραστικό πίνακα λέξεων) αφήστε το πλαίσιο αναζήτησης κενό (ή χρησιμοποιείστε τον χαρακτήρα αποκοπής % ή *) και πατήστε «Βρες».

Προσοχή: προτείνειται η αναζήτηση να γίνεται με αστερίσκο * ή το σύμβολο % πριν και μετά την ακολουθία γραμμάτων, προκειμένου να εντοπίζονται κάθε φορά όλοι οι πιθανοί τύποι (π.χ. τύποι με έκθλιψη, ή, αν για παράδειγμα αναζητούμε τον τύπο Αλέξανδρ*, να εμφανιστεί, εφόσον αναζητήσουμε *αλεξαν*, και ο τύπος "Μεγαλέξανδρος/Μεγαλέξαντρος*. Αναλυτικά:

 

2. Αναζήτηση με προθήματα / επιθήματα, σύνθετες λεξικές μονάδες.

Χρησιμοποιείστε αστερίσκο * για να αναζητήσετε ομάδες λέξεων που περιέχουν το μόρφημα ή την ακολουθία χαρακτήρων που πληκτρολογείτε, π.χ.

*κρατ* (όλες οι λέξεις που περιέχουν το "κρατ")

*ισμός (όλες οι λέξεις που λήγουν σε "ισμός")

κ*ισμός (όλες οι λέξεις που αρχίζουν από "κ" και λήγουν σε "ισμός")

*Αλέξανδρος (ώστε τα αποτελέσματα να περιλαμβάνουν και τον τύπο Μεγαλέξανδρος) ή *Αλέξανδρ* (ώστε τα αποτελέσματα να περιλαμβάνουν επιπλέον και όλους τους κλιτικούς τύπους)

*δειξε (για να αναζητήσετε λέξεις που ξεκινούν με απόστροφο π.χ. ’δειξε)

*42 (για να πάρετε ως αποτέλεσμα 1842, 1942 αλλά και τον τύπο 42 όπως απαντά στον εξής στίχο του Ρίτσου "στις 23 Ιουλίου του 42)

 

Για τεχνικούς λόγους, καθώς δεν πρόκειται για λημματοποιημένα ευρετήρια αλλά για κάθε φορά ad hoc αναζήτηση λεκτικών τύπων, τα ημιπαραθετικά σύνθετα δεν είναι δυνατόν να καταχωρηθούν και ενιαία και ως ξεχωριστά λήμματα.

 

3. Ακριβής αναζήτηση

Επιλέγοντας «Ακριβή αναζήτηση» θα πάρετε αποτελέσματα μόνο για την ακολουθία χαρακτήρων ακριβώς όπως την έχετε πληκτρολογήσει (ανεξάρτητα ωστόσο του τρόπου τονισμού της).

 

4. Εξειδικευμένες επιλογές αναζήτησης

 

Α. Περιορισμένη αναζήτηση σε καταλόγους: πρόκειται για αναζήτηση τύπων που συμπεριλαμβάνονται στον ΣΠΛ (εντοπίζονται δηλαδή και με την απλή αναζήτηση· δεν εντάσσονται επομένως εδώ ΛΤ των οποίων η αναζήτηση είναι δυνατή μόνο με «ειδικά κριτήρια ― για αυτούς βλ. παρακάτω). Η ένταξή τους σε καταλόγους δίνει στον χρήστη τη δυνατότητα περιορισμού της αναζήτησής του: αν αφεθεί κενό το πεδίο της αναζήτησης (ή χρησιμοποιηθούν χαρακτήρες αποκοπής) και επιλεχθεί το "βρες", δίνεται η δυνατότητα επισκόπησης καταλόγων λεκτικών τύπων που έχουν σημανθεί ως ανήκοντες στη συγκεκριμένη κατηγορία. Δεν πρόκειται ωστόσο για λημματικούς πίνακες λέξεων ή τυπικά ευρετήρια, αλλά για περιορισμένη αναζήτηση λεξικών τύπων εντός συγκεκριμένων πεδίων. Συγκεκριμένα:

• Τίτλοι-υπότιτλοι συλλογών-ποιημάτων: αναζήτηση ΛΤ μόνο σε κάθε είδους τίτλου. Οι τίτλοι που προστίθενται από τον επιμελητή (συνηθέστερα το incipit―η αρχή του πρώτου στίχου / αρχοτέλειες ― ή ψευδότιτλοι και μεσότιτλοι συλλογών) τίθενται σε ορθογώνιες αγκύλες και δεν περιλαμβάνονται στο γλωσσικό υλικό της αναζήτησης (όπως άλλωστε και κάθε είδους προσθήκες). Ο χρήστης για να δει ποιοι τύποι έχουν ενταχθεί σε αυτήν την κατηγορία, μπορεί να αφήσει κενό το πεδιο αναζήτησς και να επιλέξει "βρες".
• Τίτλοι έργων άλλων συγγραφέων: αναζήτηση ΛΤ που αποτελούν ρητές διακειμενικές αναφορές σε τίτλους άλλων συγγραφέων. Ο χρήστης για να δει ποιοι τύποι έχουν ενταχθεί σε αυτήν την κατηγορία, μπορεί να αφήσει κενό το πεδιο αναζήτησης και να επιλέξει "βρες". Δεν περιλαμβάνονται οι αναφορές του ποιητή σε τίτλους δικών του ποιημάτων (για παράδειγμα δεν ευρετηριάζεται η αναφορά του Ρίτσου σε προηγούμενο έργο του στον στίχο «κι ακούγεται η Παλιά Μαζούρκα σε Ρυθμό Βροχής απ’ την απογευματινή ρομβία»), καθώς και αναφορές σε βιβλικά ή άλλα θρησκευτικά κείμενα, σε εφημερίδες και περιοδικά (π.χ. Ευαγγέλιο, Αγία Γραφή, Κοράνιο, Πράβντα κτλ.). Δεν περιλαμβάνονται επίσης διακαλλιτεχνικές ή διαμεσικές αναφορές σε εικαστικά και μουσικά έργα, αλλά περιλαμβάνονται οι αναφορές σε γραπτό λόγο (π.χ. σε τίτλους τραγουδιών ή λιμπρέτα, ή, διασταλτικά, στο σενάριο του φιλμ 8½ του Φελίνι), εφόσον είναι επώνυμος (δεν περιλαμβάνονται οι αναφορές σε συμβατικούς τίτλους δημοτικών τραγουδιών). Η ευρετηρίαση λεκτικών τύπων περιορίζεται αποκλειστικά σε διακειμενικές αναφορές σε τίτλους (π.χ. δεν ευρετηριάζεται η αναφορά σε στίχο του σολωμικού ύμνου στον παρακάτω στίχο του Ρίτσου: "ώς το βαθύ σε γνωρίζω από την κόψη"). Τέλος, ευρετηριάζονται οι λεκτικοί τύποι σε διακειμενικές αναφορές σε τίτλους άλλων συγγραφέων μόνο όταν εντοπίζονται εντός του κυρίως σώματος του ποιήματος (και όχι στις επιγραφές-motti, οι λεκτικοί τύποι των οποίων είναι αναζητήσιμοι μόνο μέσα απο τα "Ειδικά κριτήρια αναζήτησης", βλ. παρακάτω).
  Ένα ειδικότερο ζήτημα είναι οι έμμεσες αναφορές σε έργα που τιτλοφορούνται με τα ονόματα των ηρώων τους: η Ερωφίλη, ο Ερωτόκριτος, ο Δον Ζουάν κλπ. ευρετηριάζονται ως τίτλοι μόνο όταν αναφέρονται στο συγκεκριμένο έργο, ή έστω και στο συγκεκριμένο έργο και όχι όταν εμφανίζονται ως αυτονομημένα λογοτεχνικά πρόσωπα στο ποιητικό σύμπαν ― η διάκριση ωστόσο είναι πολλές φορές συμβατική, στα όρια της αυθαιρεσίας (π.χ. ο εξελληνισμένος Μαθιός Πασχάλης του σεφερικού σύμπαντος, που θεωρείται πως έλκει την καταγωγή του από το μυθιστόρημα του Πιραντέλλο ― ή, όπως δηλώνει στο ημερολόγιό του ο ίδιος ο Σεφέρης, από αφίσα κινηματογραφικής διασκευής του μυθιστορήματας), δεν ευρετηριάζεται ως αναφορά σε τίτλο έργου άλλου συγγραφέα).
• Αρχαίες ελληνικές και ξένες λέξεις: αναζήτηση λεκτικών τύπων σε άλλο, πολυτονικό ή σε ξένο, αλφάβητο, σε τίτλους και σε στίχους ποιημάτων. Ο χρήστης για να δει ποιοι τύποι έχουν ενταχθεί σε αυτήν την κατηγορία, μπορεί να αφήσει κενό το πεδιο αναζήτησης και να επιλέξει "βρες". Ο σκοπός του συγκεκριμένου καταλόγου λεκτικών τύπων είναι να διευκολυνθεί ο χρήστης να εντοπίσει παραθέματα (κυρίως μέσω της επισκόπησης ολόκληρου του καταλόγου, αφήνοντας κενό το πεδίο "Βρες"), ωστόσο δεν πρόκειται για κατάλογο παραθεμάτων. Επιπλέον, δεν περιλαμβάνονται σε αυτόν στερεότυπες εκφράσεις που έχουν ενταχθεί στην κοινή νεοελληνική ή βιβλικές/λειτουργικές στερεότυπες εκφράσεις (ήμαρτον, ελέησον, δόξα εν υψίστοις κλπ.), οι οποίες δεν πολυτονίζονται στην παρούσα έκδοση.
• Κύρια ονόματα: Δεν πρόκειται για πλήρες ευρετήριο αλλά για δυνατότητα αναζήτησης (επιλεγμένων) ΛΤ που απαρτίζουν ανθρωπωνύμια (αλλά και περιορισμένα θεωνύμια/ζωωνύμια, με τις εξαιρέσεις που δηλώνονται παρακάτω) και τοπωνύμια (συμπεριλαμβανομένων των οδωνυμίων και, κατ’ εξαίρεση, ορισμένων μνημειακών τόπων όπως η Ακρόπολη), τόσο στο κυρίως ποιητικό κείμενο όσο και στους τίτλους· λόγου χάρη στον προκείμενο κατάλογο δεν περιλαμβάνονται κύρια ονόματα που απαντούν στα motti ή τα ομιλούντα πρόσωπα, τα οποία ανήκουν στα παρακειμενικά στοιχεία και είναι αναζητήσιμα μέσω της επιλογής των Ειδικών Κριτηρίων [βλ. παρακάτω].
  Ο χρήστης για να δει ποιοι τύποι έχουν ενταχθεί σε αυτήν την κατηγορία, μπορεί να αφήσει κενό το πεδίο αναζήτησης και να επιλέξει "βρες". Αντίθετα, αν αναζητά κάποιο συγκεκριμένο όνομα, είναι καλύτερα να χρησιμοποιήσει την απλή αναζήτηση και μάλιστα με χαρακτήρες αποκοπής πριν και μετά το θέμα της λέξης (βλ. παραπάνω), προκειμένου να εντοπίσει όλους τους σχετικούς τύπους.
  Τα αποτελέσματα αναζήτησης δίνουν τους μεμονωμένους τύπους και όχι τις σύνθετες λεξικές μονάδες (π.χ. όνομα-επίθετο ή περιπτώσεις όπως Μέγας Αλέξανδρος, Άγιος Αντώνιος), για τεχνικούς λόγους και με στόχο να διευκολυνθεί η γενική αναζήτηση τύπων σε παραπάνω από έναν ποιητή (π.χ. η αναζήτηση των τύπων του Αλέξανδρου, είτε με τον χαρακτηρισμό Μέγας είτε όχι). Δεν πρόκειται λοιπόν για λημματικό κατάλογο. Σημειώνουμε, πως, σε κάποιες περιπτώσεις, ζεύγη αρχικών ή συντομογραφίες όπως το Μ.Α. (=Μέση Ανατολή) θεωρήθηκαν μία λεξική μονάδα· ωστόσο δεν έγινε το ίδιο για τα ζεύγη αρχικών που δηλώνουν ονοματεπώνυμο (Γ. Σ.= Γιώργος Σεφέρης), ώστε να διευκολυνθεί η αναζήτηση με βάση μόνο το αρχικό γράμμα του επωνύμου.
  Στην αναζήτηση δεν περιλαμβάνονται τα καταχρηστικά κύρια ονόματα, παρωνύμια και προσφωνήσεις ή οι προσωνυμίες, προσωποποιήσεις [με κάποιες εξαιρέσεις, για διευκόλυνση του μέσου αναγνώστη, λ.χ. Γκρέκο, Ακρίτας, Πυθία]. Δεν περιλαμβάνονται επίσης ονομασίες μυθικών τεράτων, που λειτουργούν και ως προσηγορικά (π.χ. Λάμια-λάμια, Χίμαιρα-χίμαιρα). Επιπλέον, δεν ευρετηριάζονται συλλογικές ονομασίες θεοτήτων (π.χ. Ερινύες, Σειρήνες, Ώρες, Χάριτες/Χάρες, Γίγαντες) και έτσι στη γενική αναζήτηση (που αποδίδει πάντα μη λημματοποιημένους λεκτικούς τύπους) ομαδοποιούνται με τα αντίστοιχα προσηγορικά ομόγραφά τους (π.χ. ώρες / Ώρες = ώρες).
  Ως προς τα θεωνύμια δεν ευρετηριάζονται επίσης στον ειδικό κατάλογο οι πολυπληθείς στον Θεό (αλλά ευρετηριάζεται το κύριο όνομα Ιησούς καθώς και, καταχρηστικά, τα Παναγία/Χριστός, όχι όμως άλλα προσωνύμια π.χ. Ναζωραίος), στον Σατανά/Διάβολο (κ.ά), τον Χάρο/Χάροντα, τον Άδη, τη Μοίρα και τη Μούσα, τον θεό Ήλιο και τον Έρωτα, αναφορές που πολλές φορές είναι μεταφορικές ή καταχρηστικές, ενώ συχνά δεν κεφαλαιογραφούνται· ο χρήστης είναι προτιμότερο να αναζητήσει αυτές τις αναφορές μέσα από τη δυνατότητα γενικής/απλής αναζήτησηςστον συμφραστικό πίνακα λέξεων (όπου όμως πρέπει να έχει υπόψη ότι ευρετηριάζονται από κοινού με ομόγραφους τύπους, π.χ. Χάρου-χάρου (=να χαρείς). Αντίστοιχα, ως προς τα τοπωνύμια, δεν ευρετηριάζονται οι αναφορές σε Παράδεισο, Κόλαση, Τάρταρα, Ηλύσια, Άδης, Κάτω Κόσμος, Ανατολή/Δύση (που στην πλειονότητά τους αποτελούν καταχρηστικά κύρια ονόματα και στον συμφραστικό ομαδοποιούνται με τα αντίστοιχά τους προσηγορικά). Τέλος, δεν περιλαμβάνεται επίσης κάθε άλλο είδος κυρίων ονομάτων, π.χ. ονόματα ημερών/μηνών (έτσι π.χ. ο Ιούλιος Βερν ευρετηριάζεται ως ανθρωπωνύμιο, αντίθετα από τον Ιούλιο μήνα), εορτών, οργανισμών και μουσείων, αστερισμών (εκτός αν συμπίπτουν με ανθρωπωνύμια-τοπωνύμια), πλοίων, εθνικά ή πατριδωνυμικά, τίτλοι όπως «Καίσαρας» κτλ.
  (Για την ορθογράφηση των ξενικών ονομάτων ώστε να διευκολύνεται η ενοποιημένη αναζήτηση βλ. παρακάτω).
• Μεταφράσεις: αναζήτηση λεκτικών τύπων που εντοπίζονται σε τίτλους και στίχους μόνο των μεταφράσεων. Το ποιητικό corpus περιλαμβάνει και μεταφράσεις μόνο όταν αυτές έχουν συνεκδοθεί με πρωτότυπα ποιήματα, προκειμένου να διατηρηθεί η οργανική δομή της σχετικής συλλογής (π.χ. στην περίπτωση του Καρυωτάκη). Δεν περιλαμβάνει αντίθετα αυτοτελείς συλλογές μεταφράσεων (π.χ. τις Αντιγραφές του Σεφέρη). Όταν η εκδοτική τακτική παρεκλίνει από αυτόν τον κανόνα αυτό δηλώνεται στο εισαγωγικό εκδοτικό σημείωμα.

 

Β. Συμπληρωματική Αναζήτηση με Ειδικά Κριτήρια: Δεν περιλαμβάνονται στην απλή αναζήτηση (ούτε καταχωρίζονται στους παραπάνω Καταλόγους), τα motti, οι αφιερώσεις, οι τοποχρονολογικοί προσδιορισμοί, οι ενδείξεις των ομιλούντων προσώπων και γενικότερα κάθε είδους συνοδευτικές παρατηρήσεις στην αρχή ή στο τέλος των ποιημάτων. Η αναζήτηση αυτών των στοιχείων είναι ωστόσο δυνατή με την επιλογή «Ειδικά κριτήρια».

Συγκεκριμένα:

• Αφιερώσεις, motti, προμετωπίδες: αναζήτηση όλων των λεκτικών τύπων που εμφανίζονται σε αυτές τις κατηγορίες.
• Άλλα παρακειμενικά στοιχεία: αναζήτηση τύπων που εμφανίζονται σε σκηνικές οδηγίες, ομιλούντα πρόσωπα, ειδολογικούς χαρακτηρισμούς, τοποχρονολογίες γραφής ποιημάτων, κλπ. [εκτός αν οι χρονολογίες είναι μέρος του τίτλου, κυρίως σε περίπτωση τίτλων συλλογών, οπότε η αναζήτηση γίνεται μέσα από τον αντίστοιχο κατάλογο, και όχι με ειδικά κριτήρια]
• Συγγραφείς που μεταφράζονται: αλφαβητική εμφάνιση ή αναζήτηση (με βάση αποκλειστικά το επώνυμο) των συγγραφέων των πρωτότυπων ποιημάτων των μεταφράσεων. Το όνομα των συγγραφέων των πρωτότυπων ποιημάτων προστίθεται, επιπλέον, εντός εκδοτικών αγκυλών, στο τέλος κάθε μεταφράσματος.

Σημ. Ο χρήστης μπορεί να δει το σύνολο των τύπων που περιλαμβάνονται στους Καταλόγους Λέξεων και στις αναζητήσεις με Ειδικά Κριτήρια επιλέγοντας τον κατάλογο που τον ενδιαφέρει και πατώντας την ένδειξη “Βρες”. Λ.χ. ο χρήστης μπορεί να δει όλους τους τύπους που περιλαμβάνονται στον κατάλογο Αφιερώσεις, motti, προμετωπίδες, επιλέγοντας τον κατάλογο αυτόν και πατώντας την ένδειξη “Βρες”.

Στα αποτελέσματα αναζήτησης με ειδικά κριτήρια δεν γίνεται κανένας διαχωρισμός ομόγραφων τύπων, ούτε στην περίπτωση ανθρωπωνυμίων ή τοπωνυμίων (βλ. παραπάνω), καθώς αυτά δεν σημαίνονται και δεν περιλαμβάνονται στα αντίστοιχα ευρετήρια.

Συχνές ερωτήσεις

• Πώς μπορώ να δω την προμετωπίδα μιας συλλογής;
  Όπως και στις έντυπες εκδόσεις, οι προμετωπίδες προτάσσονται των ποιημάτων ή των ποιητικών ενοτήτων και αφορούν ολόκληρη τη συλλογή. Για να τις εντοπίσει κανείς στο ψηφιακό corpus πρέπει να επιλέξει από τα περιεχόμενα του ποιητικού έργου (επιλογή άνω δεξιά γωνία στην εισαγωγική σελίδα) τον τίτλο της συλλογής. Διαφορετικά μπορεί να αναζητήσει όλους τους λεκτικούς τύπους που ανήκουν σε προμετωπίδες μέσα από τις επιλογές των ειδικών κριτηρίων αναζήτησης.
• Γιατί κάποιες λέξεις μένουν άτονες;
  Βλέπε παρακάτω στα ζητήματα τονισμού και ορθογραφίας.
• Γιατί κάποιες λέξεις δίνονται σε λεκτικό τύπο με κεφαλαιογράμματη γραφή;
  Όπως ήδη σημειώθηκε, το εργαλείο αυτόματης δημιουργίας συμφραστικών καταλόγων λεκτικών τύπων δεν προχωρά σε λημματογράφηση. Οι λέξεις αυτές απαντώνται (άπαξ συνήθως) μόνο σε αυτή τη γραφή και, εφόσον δεν μπορούν να ταυτιστούν αυτόματα με ομόγραφές τους σε πεζά, ευρετηριάζονται στη μορφή με την οποία συναντώνται.
• Γιατί στα αποτελέσματα ευρετηριάζεται ο τύπος "Αύγουστος" αλλά "αυγούστου", ο δεύτερος με πεζά;
  Βλ. την απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα. Το εργαλείο αυτόματης δημιουργίας καταλόγων λεκτικών τύπων συναντά τον τύπο "Αύγουστος" μόνο με αυτή τη γραφή στο σύνολο του corpus (που περιλαμβάνει και τα αποτλέσματα αναζήτησης με ειδικά κριτήρια). Αντίθετα, συναντά (στο σύνολο του corpus) τους τύπους "Αυγούστου" και "αυγούστου" (το δεύτερο προσφώνηση για ρωμαίο αυτοκράτορα) και έτσι τους ενοποιεί σε έναν τύπο, με πεζά. Εναπόκεται στον χρήστη να προχωρήσει στη σημασιολογική διάκριση ή λημματοποίηση ομόγραφων τύπων.
• Πώς μπορώ να εντοπίσω όλες τις αναφορές στη θεά Αφροδίτη;
  Εφόσον αναζητούμε κάτι συγκεκριμένο, ο καλύτερος τρόπος να το εντοπίσουμε είναι με τη δυνατότητα της απλής αναζήτησης ως εξής *αφροδ*. Προκειμένου ωστόσο να είναι πλήρης μια τέτοια έρευνα πρέπει να αναζητηθούν και οι γνωστές προσωνυμίες της θεάς αυτής, π.χ. Παφία. Σημειώνεται ότι στην περιορισμένη αναζήτηση σε κατάλογο τύπων που έχουν σημανθεί ως ανθρωπωνύμια ή τοπωνύμια, προσωνυμίες δεν περιλαμβάνονται, καθώς δεν πρόκειται για πλήρες λημματικό ευρετήριο. Για να δώσουμε ένα ακόμα παράδειγμα, δεν ευρετηριάζονται αυτόματα οι αναφορές στη Βασιλεύουσα ως προσωνύμιο της Κωνσταντινούπολης.
• Γιατί τονίζονται ορισμένες φορές τα κεφαλαία;
  Σε περιπτώσεις όπως είναι ο τίτλος της συλλογής του Σαχτούρη ΣΦΡΑΓΙΔΑ ή Η ΌΓΔΟΗ ΣΕΛΗΝΗ ή η παλαμική ΦΛΟΓΈΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ τονίζονται τα κεφαλαία προκειμένου ο λεκτικός τύπος (όγδοη και όχι ογδόη, φλογέρα και όχι φλογερά) να αναγνωριστεί ορθά τόσο από τον χρήστη όσο και από το εργαλείο αυτόματης δημιουργίας συμφραστικών καταλόγων λεκτικών τύπων.
• Κράτησα έναν σύνδεσμο (λινκ) προς συγκεκριμένο ποίημα αλλά αργότερα ο σύνδεσμος κατευθύνει σε διαφορετικό σημείο.
  Τo σώμα κειμένων (corpus) έχει συσταθεί ως δυναμική βάση δεδομένων, με αποτέλεσμα σε κάθε εμπλουτισμό ή διόρθωση να αναδημιουργείται. Είναι καλύτερα οι παραπομπές να γίνονται στον πίνακα περιεχομένων του κάθε ποιητή (επιλογή "Το ποιητικό του έργο", π.χ. για τον Βαλαωρίτη), από όπου ο χρήστης μπορεί να επιλέξει το συγκεκριμένο ποίημα για ανάγνωση.

Ζητήματα τονισμού και ορθογραφίας

Τα κείμενα εκσυγχρονίζονται ορθογραφικά (με την εξαίρεση των αρχαιόγλωσσων παραθεμάτων αλλά και των προλόγων ή σημειωμάτων σε καθαρεύουσα). Οδηγοί για τη μεταγραφή σε μονοτονικό και για την προσαρμογή της ορθογραφίας είναι το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη (στο εξής ΛΚΝ), καθώς και η Νεοελληνική Ορθογραφία του Γ. Παπαναστασίου (2008). Για ειδικότερες περιπτώσεις, έχουν ληφθεί υπόψη λήμματα του Λεξικού Κριαρά (ο χρήστης μπορεί να αξιοποιήσει την παράλληλη αναζήτηση για να αναζητήσει ταυτόχρονα έναν τύπο τόσο στο ΛΚΝ όσο και στο Λεξικό Κριαρά). Συμβουλευτήκαμε επιπλέον τα λεξικογραφικά δελτία του πολύτιμου Αρχείου Γεωργακά, που διατηρεί το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, καθώς και σειρά άλλων λεξικών, όπως αυτών της Ακαδημίας Αθηνών. Οι παρεμβάσεις είναι ορθογραφικές και όχι μορφολογικές. Δεν εξομαλύνεται και διατηρείται ως έχει η χρήση του τελικού –ν· το ίδιο και οι φωνητικές διττογραφίες π.χ. σχίζω-σκίζω, παιχνίδι –παιγνίδι αλλά και άνθησα-άνθισα (ενεστώτας: ανθώ-ανθίζω) κλπ.

Καθώς στο ψηφιακό περιβάλλον εντάσσονται κείμενα μιας ειδικής χρήσης της γλώσσας, που μάλιστα καλύπτουν και τον 19ο αιώνα, οι κανόνες της σχολικής γραμματικής διευρύνονται, προκειμένου να αντιμετωπιστούν ειδικότερα προβλήματα στους αλφαβητικούς καταλόγους λεκτικών τύπων. Έτσι, ως προς τον τονισμό:

• τόνος σημειώνεται όχι μόνο στα μονοσύλλαβα ερωτηματικά πού και πώς αλλά και στο ερωτηματικό και στο επιφωνηματικό «τί» σε αντίθεση προς το αιτιολογικό «τι», πχ.: μη σε ρωτήσουνε τί θέλεις εκεί πάνου (τι δε θα 'ξερες ν' αποκριθείς), τι μας είχε ανέβει η ψείρα ως το λαιμό. Τόνος σημειώνεται και στο ερωτηματικό «ποιός» σε όλα τα τα γένη, σε αντίθεση προς το αόριστο «ποιος», π.χ. ανάμεσά τους ποιοι έλεγαν το ένα και ποιοι το άλλο.
  Τα πού και πώς παίρνουν τονικό σημάδι και στις ακόλουθες περιπτώσεις: Πού να σου τα λέω / Από πού κι ως πού / Πού και πού / Αραιά και πού / κι οι παρελάσεις πού αφήνουν ν' ακουσθεί (Καβάφης) / πώς ψεύτισαν όλα! (Αναγνωστάκης). Τόνος σημειώνεται στην πρόθεση «ώς» (=έως) και στο επιδοτικό «ώς» (πάντα με το και/κι) σε αντίθεση προς το παραβολικό «ως» αλλά και τον λαϊκότροπο χρονικό σύνδεσμο (=μόλις). Συγκεκριμένα: Aπό τις οχτώ ώς τη μία / ώς και τις κούκλες των παιδιών τις είχαν σακατέψε (Σεφέρης) αλλά: οι Αχαιοί ως λέοντες βρυχώμενοι (Καβάφης) / ωραία λουλούδια κι άσπρα ως ταίριαζαν πολύ (Καβάφης) / Κατέβηκα απ' τον Όλυμπον ως σε είδα (Σικελιανός) / κι ως σήκωσες τα μάτια σου, δε βάσταα να κοιτάξω (Βάρναλης).
  Τόνος σημειώνεται επίσης, πέρα από τα διαζευτικά «ή» και «γιά», στο προτρεπτικό «γιά» (γιά πες …), στο ορκωτικό «μά», στο δεικτικό «νά» (νά τος, νά τη).
  Τέλος σημειώνουμε τις εξής περιπτώσεις:
  εν / εις / εξ. Τα αριθμητικά αυτά τονίζονται για να διακριθούν από τις αντίστοιχες ―ομόγραφες στο μονοτονικό― προθέσεις. π.χ. Είναι πολύ σπάνιον έν πλοίον επανερχόμενον να εύρει τους αυτούς εξαγωγείς με τα αυτά είδη (Καβάφης) / ο είς λόγους, βουλάς, ο άλλος (Καβάφης) / κι εις ένα ξύλον κρέμεται έν παγωμένον πτώμα (Βαλαωρίτης).
  Η ίδια τακτική ακολουθείται και για τη διάκριση των μονοσύλλαβων λόγιων αναφορικών αντωνυμιών από ομόγραφά τους, π.χ. «άς» (= τις οποίες) /ας (μόριο): π.χ. διότι όπως όνος, ού η ράχις (Καβάφης, «Από το «Measure for measure» του Shakespeare»). Τέλος, καθαρά για λόγους διάκρισης στον κατάλογο λεκτικών τύπων, τονίζεται ο ρηματικός τύπος "ει" στη φράση "τίς εί", ώστε να διακριθεί από τον υποθετικό σύνδεσμο
• Σχετικά με την έγκλιση τόνου: σε ορισμένες περιπτώσεις δεν σημειώνεται τόνος στα ρήματα είμαι, έχω, ήρθα, είδα, θέλω (και στους δισύλλαβους και στους τρισύλλαβους τύπους όπως ειδαμε, ειδε, ειμαστε, ειναι, ειπα, ειπαν, ειπε, εισαι, ειχε, ηθελα, ηθελες, ηρθαν, ηταν) κ.ά και στο αριθμητικό ένας, όταν για μετρικούς λόγους συμπροφέρονται με την προηγούμενη λέξη. Όταν πριν από τον άτονο τύπο των παραπάνω ρημάτων υπάρχει μονοσύλλαβη λέξη, τότε σε αυτήν κατ' εξαίρεση σημειώνεται τόνος, γιατί σε αυτή πέφτει ο μετρικός τόνος: μιλούν για περιστατικά που θά ηθελες να μην υπάρχουν (Σεφέρης) Κι εγώ ημουν το γοργό χρυσόφτερο δελφίνι (Παλαμάς)
  Οι μονοσύλλαβες προστακτικές, ακόμα κι όταν ακολουθούνται από δύο εγκλιτικά, δεν παίρνουν τονικό σημάδι. Άτονες παραμένουν οι παρεκταμένες προσωπικές αντωνυμίες τον την όταν παίρνουν τον τύπο τονε, τηνε (εκτός όταν υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικές, οπότε ο τόνος χρησιμοποιείται για τη δήλωση συντακτικής σχέσης). Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του, της, τον, την, το, μας, σας, τους, τις, τα, τονε, τηνε) τονίζονται, όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικές. Συγκεκριμένα, οι αδύναμοι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας φέρουν τόνο όταν είναι πιθανή η σύγχυσή τους με τους εγκλινόμενους τύπους της κτητικής αντωνυμίας (μια διάκριση που γίνεται στο πολυτονικό με την περισπωμένη). Ο κανόνας εφαρμόζεται μόνο στις περιπτώσεις που χωρίς τον τόνο θα δημιουργηθεί σύγχυση. Η αλλαγή στίχου όταν δηλώνει νοηματική παύση αποκλείει τη σύγχυση προσωπικής και κτητικής αντωνυμίας, επομένως σε αυτές τις περιπτώσεις δεν σημειώνεται ο τόνος — εξαίρεση εδώ αποτελούν τα ποιήματα του Νίκου Εγγονόπουλου όπου η αλλαγή αράδας-στίχου σπάει συντακτικές ακολουθίες. Σπάνια η χρήση του τονικού σηµείου για τη δήλωση συντακτικής σχέσης επεκτείνεται και στα άρθρα που θα µπορούσαν να εκληφθούν ως κτητικές αντωνυµίες, αυστηρά και μόνο σε περίπτωση που είναι πιθανή η σύγχυση του αναγνώστη, π.χ. Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι τού Οδυσσέα.

Μια άλλη ειδική κατηγορία αποτελούν τα φθογγικά πάθη:

• Αποβολή του τελικού ν των ουσιαστικών και των ρημάτων: το τελικό ν της γενικής πληθ. αποβάλλεται σε περιπτώσεις όπως «με τω χεριώ νογάμε μεις το γγίμα» (Βάρναλης)· όταν πρόκειται για κλονισμό του τελικού –ν στις ρηματικές καταλήξεις, για να αποφευχθεί η περίπτωση σύγχυσης μεταξύ ομόγραφων τύπων του ίδιου ρήματος χρησιμοποιείται απόστροφος, όπου είναι απαραίτητο: Και το βουνόν εράγισεν, οι βράχοι τόπο εκάνα' / Μου λύθηκα' τα μέλη / πώς κάνουσι σα σμίγου' / τέτοιου λογιού μ' εσπείρα'.
• Σε εξαιρετικές περιπτώσεις χρησιμοποιείται επίσης η απόστροφος προκειμένου να μη δημιουργηθούν ομόγραφα : π.χ. πά'(=πάνω) vs πα (=πάει). Αντίστοιχα, στο άρθρο γενικής πληθυντικού που έχει υποστή αποβολή τελικού ν (των-τω) προστίθεται απόστροφος, προκειμένου να αποφύγουμε τη δημιουργία ομόγραφου τύπου με το άρθρο σε δοτική ενικού, το οποίο το γράφουμε χωρίς υπογεγραμμένη , π.χ. αποκοτιά τω' δυο κορμιώ vs επί τω θανάτω.
• Σε παλαιότερες εκδόσεις σημειώνεται η απόστροφος σε περιπτώσεις που πλέον δεν χρειάζεται (αφαίρεση αρκτικής άτονης συλλαβής) π.χ. 'μέρες,'σαν, 'βδοµάδα, 'ξάδελφος κλπ., όπως και στους δυνατούς τύπους της προσωπικής αντωνυμίας μένα, μας (με αφαίρεση). Αντίστοιχα, οι τύποι γω, συ, δω, κει παλαιότερα θεωρούνταν δισύλλαβοι και γράφονταν με απόστροφο και τόνο· πλέον γράφονται άτονοι και χωρίς απόστροφο, ενώ για να αποδοθεί σωστά ο τονισμός στην περίπτωση συνεκφοράς γράφονται ως μία λέξη τα αποδώ, αποκεί, καταδώ, κατακεί, παραδώ, παρακεί.
  Ωστόσο σε (κυρίως διαλεκτικά) κείμενα συναντάμε τύπους με έκκρουση του άτονου αρχικού φωνήεντος μετά από λέξη που λήγει σε φωνήεων όπως 'κλουθώ, 'πωμένο, 'τοιμόρροπο. Ενώ κανονικά σε τύπους της κοινής νεοελληνικής που δημιουργήθηκαν από φωνηεντική έκκρουση δεν σημειώνεται απόστροφος (λιακάδα, γελαδινός, πάνω, περήφανος, μέρα, βδομάδα κλπ.), στις περιπτώσεις αυτές σημειώνεται η απόστροφος όπου απαιτείται για τη διευκόλυνση του αναγνώστη (π.χ. στον σολωμικό στίχο το πόδι χώνεται βαθύτερα από το 'στραγάλι)· όπου όμως δεν είναι απαραίτητο, υιοθετείται ο τύπος χωρίς απόστροφο, π.χ. γγίζω, φαντό.
  Αντίστοιχα σημειώνεται κάποτε απόστροφος όταν αποβάλλεται η άτονη αύξηση ρηματικού τύπου, στις περιπτώσεις που αυτό είναι απαραίτητο προκειμένου να αποφευχθεί η σύγχυση με τον ενεστωτικό τύπο: π.χ. Κι αμίλητοι 'γευόμαστε μπροστά μας (Σικιελιανός).
  Λέξεις όπως βλογητός, φχαριστώ γράφονται με β ή φ και χωρίς απόστροφο.
• Το μόριο αμέ>αμ' γράφεται αμ. Σύμφωνα με το ΛΚΝ πρόκειται για σύντμ. του αμέ σε μονοσύλλαβο όταν δε βρίσκεται σε τέλος φρ. κατά τα άλλα μονοσύλλαβα μόρια δεν, μην, σαν, αν. π.χ. Αμ' έχεις δίκιο. Είσαι στην πατρίδα σου > Αμ έχεις δίκιο (Σολωμός).
• Ο σύνδεσμος αν συναντάται και ως α ή α' π.χ. ούδε να παραδιαβάσω, ειμή μόνον α γεράσω (Συναξ. γυν. 935). Στην περίπτωση που το συναντάμε με απόστροφο, αφαιρούμε την απόστροφο και το αφήνουμε άτονο, ακολουθώντας το Λεξικό Κριαρά, ωστόσο επισημαίνουμε ότι σε αυτές τις περιπτώσεις παρουσιάζεται στα αποτελέσματα του συμφραστικού πίνακα ως ομόγραφου του επιφωνήματος α, π.χ. η μοίρα δεν ξεγράφει/ τα που 'ταξε στον άνθρωπο να κάμει α θε να ζήσει (Σεφέρης).
• Σίγηση/αποβολή άτονων φωνηέντων μέσα στη λέξη: στις περιπτώσεις αυτές, σημειώνεται η απόστροφος, όταν η λέξη δεν ανήκει στο λεξιλόγιο της κοινής νεοελληνικής. Π.χ. στήθη ανθισμένο βάτο, που π'λάκια κλει π' ακούν χαρά μες στη γλυκιά της ώρα (Σολωμός) / με τούτο θα τον τσάκ'ζα στο ξύλο (Σολωμός).
• Η κράση αντικαθίσταται με αφαίρεση όπου αυτό είναι δυνατόν: τοὖπε > του 'πε, μοὔλεγε > μου 'λεγε, τὄχω > το 'χω, θἄθελα > θα 'θελα, κλπ. Ειδικά στις περιπτώσεις πὤχει, σὤλεγα κλπ. διατηρείται η κράση αλλά μετατρέπεται το ω σε ο με κορωνίδα, δηλαδή πὄχει, σὄλεγα κλπ.
• Παλιότερα οι τύποι και/κι πριν από λέξεις που άρχιζαν από [e] για τον πρώτο και από [i] για τον δεύτερο, γράφονταν με απόστροφο, π.χ. κ' έλεγαν, κ' ήρθε. Σήμερα και στις δύο περιπτώσεις γράφουμε «κι».
• Στις περιπτώσεις αφαίρεσης της αρχικής τονισμένης συλλαβής ενός ρήματος, δεν σημειώνεται τόνος στην προηγούμενη μονοσύλλαβη λέξη, μου 'πε κτλ. Κατ' εξαίρεση για τις μονοσύλλαβες λέξεις, στις περιπτώσεις που συμπροφέρονται με τους ρηματικούς τύπους μπω, βγω, βρω, 'ρθω, ισχύει η εξής διάκριση: να βρω (όταν τα ρήματα διατηρούν τον τόνο τους) / νά βρω (όταν ανεβάζουν τον τόνο τους στην προηγούμενη λέξη) / τα 'βρε (δεν υπάρχει περίπτωση σύγχυσης).

 

Ως προς την ορθογραφία και τη στίξη:

• Η υποτακτική στην κοινή νεοελληνική δεν διακρίνεται μορφολογικά από την οριστική και σχηματίζεται με μόρια ή συνδέσμους (να, όταν κλπ.), επομένως δεν υπάρχει λόγος να ορθογραφείται διαφορετικά στις καταλήξεις. Έτσι προχωρούμε σε ενοποίηση της γραφής τής «υποτακτικής», ως εξής: ὅταν ἔρχωνται > όταν έρχονται / να φύγωμε > να φύγομε (δε μετατρέπουμε το ω σε ου για να μην αλλάξει η φωνητική αξία της λέξης). Για λόγους ομοιογένειας και ορθής λειτουργίας του εργαλείου δημιουργίας συμφραστικών πινάκων λέξεων, η ίδια τακτική ακολουθείται και στις ελάχιστς περιπτώσεις ποιημάτων σε καθαρεύουσα. Ωστόσο, παγιωμένες εκφράσεις, όπως «ό μη γένοιτο» ή «ίδωμεν», διατηρούνται ως έχουν. Η προστακτική του ρήματος δίδω/δίνω γράφεται δος μόνο όταν η σύνταξη είναι αρχαιοπρεπής, διαφορετικά γράφεται με τη νεοελληνική ορθογραφία: Δος μοι να πίω (Καβάφης) αλλά «δος μου» >«δώσ' μου». Αντίστοιχα, στην περίπτωση της χρονικής αύξησης δεν παρεμβαίνουμε στη φωνητική, μορφολογική, συντακτική εικόνα του κειμένου, αλλά μόνο στην ορθογραφία και τον τονισμό. Έτσι γράφουμε: ώρισαν>όρισαν, αλλά ήφερε, κατώκησε (χωρίς όμως υπογεγραμμένη).
• Η υπογεγραμμένη σημειώνεται μόνο στις δοτικές ονομάτων και μόνο όταν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης ή αμφισημίας, λόγω ομόγραφης κατάληξης με την αιτιατική (κυρίως σε αφιερώσεις).
• Τηρείται η κατάληξη –ιν της αιτιατικής στα γ΄κλιτα ουσιαστικά, των οποίων η μετάβαση σε πρωτόκλιτα δεν έχει συντελεσθεί ακόμη. Έτσι ως γενικός κανόνας: την όψι = την όψη (ονομαστική η όψη) / την όψιν = την όψιν (ονομαστική η όψις). Ωστόσο, η παραπάνω γενίκευση δεν είναι παντού εφαρμόσιμη, κυρίως γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που έχουμε αιτιατική σε-ι (χωρίς τελικό –ν) αλλά το κυρίαρχο κλιτικό παράδειγμα στο σύνολο του ποιητικού έργου προκύπτει ότι είναι η γ΄ κλίση (συναντάμαι δηλαδή αποκλειστικά ή κυρίως ονομαστικές σε –ις). Για τον λόγο αυτό στο καβαφικό έργο π.χ. διατηρείται η αιτιατική σε -ι όπως «σκέψι», «ποίησι», παρόλο που η απουσία του τελικού –ν θα μπορούσε εύκολα να οδηγήσει σε αιτιατική σε –η. Αντίστοιχα, αν το κυρίαρχο κλιτικό παράδειγμα στο έργο του εκάστοτε ποιητή είναι η ονομαστική σε η, τότε γράφουμε σε –ην την αιτιατική.
• Σε εκδόσεις του 19ου αιώνα ή των αρχών του 20ου που αναπαράγουν κείμενα του 19ου, απαντάται η ορθογραφική σύμβαση της εποχής να αποδίδεται το δίψηφο τς με το δίψηφο τζ (όχι όμως με συνέπεια). Δηλαδή στη γραφή υπήρχει μόνο το δίγραφο τζ, που απέδιδε τόσο απέδιδε τόσο το ts όσο και το dz. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ακολουθώντας και την τακτική του Γ.Π. Σαββίδη και της Ε. Τσαντσάνογλου στην έκδοση έργων του Βαλαωρίτη, αποδίδουμε γραφηματικά τη διάκριση τζ/τζ (π.χ. γράφουμε Μπότσαρης αντί για Μπότζαρης, Ανδρούτσος αντί για Ανδρούτζος).
• Ως προς τη μεταγραφή ξενικών ονομάτων, εκσυγχρονισμός γίνεται μόνο στις περιπτώσεις που αυτό δεν επηρεάζει τη φωνητική και μετρική αξία του στίχου. Επιπλέον, καθώς στόχος είναι να εξαχθεί με αυτόματο τρόπο, μέσω της σήμανσης, ευρετήριο κύριων ονομάτων, έχει σημασία ιδιαίτερα η συνεπής και ομοιογενής μεταγραφή στο σύνολο των ποιητών. Έτσι νεότερα ξενικά κύρια ονόματα μεταγράφονται με την απλούστερη γραφή ενώ ξενικά κύρια ονόματα που έχουν εξελληνιστεί και προσαρμοστεί στο ελληνικό κλιτικό σύστημα, διατηρούν τον τύπο τους, πχ. Σαιξπήρος, Δον Κιχώτης, Πολωνία. Για παλαιότερα μη εξελληνισμένα ονόματα (π.χ. Γκαίτε αλλά πρβλ. και την παλαμική φράση "γκαιτική παιδούλα") τα οποία έχουν καθιερωθεί με γραφή με βάση της αρχή της αντιστρεψιμότητας, συχνά η απόφαση για τον τρόπο γραφής ενός κύριου ονόματος στο έργο ενός συγκεκριμένου ποιητή επηρεάζεται από την απαίτηση συνέπειας και με το έργο των υπολοίπων: στόχος ο χρήστης είναι να εντοπίζει με τον ίδιο τρόπο το κύριο όνομα στο σύνολο του ψηφιακού corpus.
• Ακολουθούμε τα κριτήρια για τη γραφή ενός εκφωνήματος με μία ή περισσότερες λέξεις (π.χ αν ίσως / ανίσως, αποκάτω) που δίνει το ΛΚΝ αλλά και ο Γ. Παπαναστασίου (2008).
• Αντίστοιχα κριτήρια ακολουθούμε και για την απλογράφηση των προσηγορικών, αλλά και για τη γραφή του διπλού ρρ στα όρια των μορφημάτων. Ο ορθογραφικός εκσυγχρονισμός λαμβάνει σε κάποιες περιπτώσεις υποψη τις ειδικές συνθήκες του ποιητικού κειμένου: έτσι, για παράδειγμα, ο τύπος "μοτοσυκλετοποδηλατιστής" σε σαχτουρικό ποίημα δεν εκσυγχρονίζεται προκειμένου να διατηρηθεί το γλωσσικό παιχνίδι του αναγραμματισμού με τύπους όπως "μοτοσυλλεκταποδοχοπωλητής" στο ίδιο ποίημα.
• Ειδικότερα ζητήματα: α) ακολουθώντας το ΛΚΝ, γράφουμε τον χρονικό σύνδεσμο "ότι" χωρίς υποδιαστολή, β) ακολουθώντας το ΛΚΝ, δεν χρησιμοποιούμε ενωτικό για ζεύγη όμοιων λέξεων (φορές φορές, ίσια ίσια, όπως όπως, δυο δυο) ή στενά σχετιζόμενων (μέρα νύχτα, σύρτα φέρτα, ώρα την ώρα, πέρα για πέρα), ούτε και για τις περιπτώσεις όπου το "μη" με επίθετα και ουσιαστικά δηλώνει την αντίθετη προς αυτά έννοια (π.χ. Μη-ήρωας = μη ήρωας). Το ενωτικό διατηρείται στα πολυλεκτικά /ημιπαραθετικά σύνθετα.
• Για τεχνικούς λόγους, καθώς δεν πρόκειται για λημματοποιημένα ευρετήρια αλλά για κάθε φορά ad hoc αναζήτηση λεκτικών τύπων, τα ημιπαραθετικά σύνθετα δεν είναι δυνατόν να καταχωρηθούν και ενιαία και ως ξεχωριστά λήμματα.
• Όταν η έμφαση στο έντυπο κείμενο δηλώνεται με αραίωση ή έντονα στοιχεία, στο ψηφιακό corpus δηλώνεται, κατά κανόνα, με πλαγιογράφηση (ωστόσο σε περιπτώσεις κυρίως έργων του 19ου αιώνα διατηρείται η αραίωση ανάλογα με την περίπτωση).
• Τηρείται επίσης και δεν ενοποιείται ο τρόπος γραφής με πεζό ή κεφαλαίο αρχικό γράμμα εθνικών και άλλων ονομάτων.
• Σε περιπτώσεις όπου, όπως στο παλαμικό έργο, η συχνή αλληλουχία κόμματος και παρενθετικής παύλας (π.χ. Φέρτε μου, Μάγοι,—θεία βουλή το γράφει— τη σμύρνα της ελπίδας,) δεν έχει πρόσθετη στικτική αξία σε σχέση με τη χρήση της απλής διπλής παρενθετικής παύλας, αλλά αντίθετα μπορεί να προκαλέσει σύγχυση καθώς συνεχίζεται η κύρια πρόταση μετά την παρένθεση, το κόμμα απαλείφεται και παραμένει η διπλή παύλα. Αντίθετα, δεν απαλείφεται η παύλα στον Παλαμά μετά από τελεία, που συχνά είναι εξαγωγική (δηλώνει το τέλος ευθύ λόγου) ή εντείνει την παυστική λειτουργία. Αντίστοιχα, διατηρείται η αλληλουχία κόμματος και παύλας στο τέλος στίχου.

 

Ψηφιακό corpus: η σήμανση

Το συγκεκριμένο σώμα συγκροτήθηκε με στόχο αφενός να παράσχει πρόσβαση (όπου αυτό προβλέπεται νόμιμα) σε πλήρη ποιητικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας (με άξονα επιλογής τον σχολικό κανόνα), αφετέρου να λειτουργεί ως ερευνητικό και εκπαιδευτικό εργαλείο, μέσω της διάδρασης που επιτρέπει στον χρήστη, ακόμα και στις περιπτώσεις που αυτός δεν έχει πρόσβαση στο πλήρες κείμενο. Έτσι, η πλοήγηση είναι διττή: είτε μέσω του πίνακα περιεχομένων (για όσα ποιητικά έργα η πρόσβαση είναι ελεύθερη) είτε μέσω της ενσωματωμένης μηχανής αναζήτησης.

Σε κάθε περίπτωση το χρηστικό ψηφιακό αυτό coprus είναι σχεδιασμένο ώστε να λειτουργεί εκ παραλλήλου με τις στερεότυπες έντυπες εκδόσεις, με τις οποίες δεν ταυτίζεται ούτε αντικαθιστά. Για λόγους προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων, δεν επιτρέπεται η μεταφόρτωση των κωδικοποιημένων κειμένων και των μεταδεδομένων τους. Ακριβώς ωστόσο επειδή τα μεταδεδομένα δεν είναι διαθέσιμα στον χρήστη, έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην καταγραφή και τεκμηρίωση των εκδοτικών επιλογών τόσο στο παρόν κείμενο (βλ. παραπάνω) όσο και στα εκδοτικά σημειώματα που συνοδεύουν κάθε επιμέρους ποιητικό σώμα κειμένων. Επιπλέον παραθέτουμε στη συνέχεια μια συνοπτική τεκμηρίωση των επιλογών σήμανσης και κωδικοποίησης σύμφωνα με το διεθνές πρότυπο TEI:

• σήμανση της δομής (καθορισμός της ιεραρχίας των περιεχομένων):
  Η κωδικοποίηση αφορά στοιχεία δομής που φέρουν σημασία: το ποιητικό έργο κάθε ποιητή έχει κωδικοποιηθεί ως ένα ενιαίο text, ιεραρχικά δομημένο (με το στοιχείο[=element] div) σε συλλογές, υποενότητες συλλογών και ποιήματα. Ο χρήστης μπορεί να επιλέξει να αναζητήσει λεκτικούς τύπους σε συγκεκριμένες συλλογές, σε συγκεκριμένους ποιητές ή στο σύνολο του corpus. Οι τίτλοι επισημειώνονται με το στοιχείο head και είναι αναζητήσιμοι μέσω των επιλογών της περιορισμένης αναζήτησης (βλ. παραπάνω). Στο ιεραρχικό επίπεδο του ποιήματος, οι στίχοι έχουν σημανθεί με το στοιχείο l και οι παράγραφοι των πεζών ποιημάτων με το στοιχείο p. Η κωδικοποίηση της δομής αντικατοπτρίζεται στις παραπομπές που συνοδεύουν τους καταλόγους λεκτικών τύπων, καθώς αξιοποιούνται για την ανάλυση των συντομογραφιών: τη συντομογραφία του ποιητή, τη συντομογραφία της συλλογής (ή του «ψευδότιτλου» συλλογής), τη συντομογραφία της σειράς ή υπο-ενότητας της συλλογής (αν υπάρχει, διαφορετικά σημειώνονται μηδενικά), του ποιήματος και τον αριθμό στίχου (εφόσον ο τύπος συναντάται σε συμφραζόμενα αριθμημένου στίχου ή verset και όχι σε τίτλο ή σε πεζό).
  Τα παρακειμενικά και εξωκειμενικά στοιχεία κωδικοποιούνται επίσης καταλλήλως, ώστε να είναι αναζητήσιμα μέσω ειδικών κριτηρίων. Δεν κωδικοποιούνται δεδομένα της υλικότητας των έντυπων εκδόσεων, όπως αλλαγές σελίδων κλπ., καθώς το συγκεκριμένο σώμα κειμένων δεν μεταγράφει μια συγκεκριμένη έντυπη έκδοση αλλά αποτελεί μια νέα ψηφιακή χρηστική έκδοση του κειμένου. Βιβλιογραφικά στοιχεία για την εκδοτική ιστορία και τις πηγές του κειμένου παρατίθενται στα εκδοτικά σημειώματα και στις βιβλιογραφίες που συνοδεύουν την έκδοση.
• σήμανση της μορφής: κωδικοποιούνται όσα δεδομένα τυπογραφικής εμφάνισης φέρουν σημασία, όπως η έμφαση. Η συγκεκριμένη σήμανση γίνεται για λόγους ψηφιακής αναπαράστασης του κειμένου και όχι για να αποτελέσει κριτήριο αναζήτησης κατά τη διάδραση του χρήστη με το corpus. Με άλλα λόγια, δεν προβλέπεται δυνατότητα αναζήτησης λεκτικών τύπων με βάση την οπτική μορφή τους.
• σήμανση του περιεχομένου (κυρίως σημασιολογική/semantic): ένα είδος σημασιολογικής σήμανσης αποτελεί και η διάκριση στοιχείων δομής όπως οι τίτλοι ή τα παρακειμενικά στοιχεία, καθώς αρκετές φορές επιτάσσει συγκεκριμένη ερμηνευτική χειρονομία. Πέρα ωστόσο από αυτά, για τη συγκρότηση ευρετηρίου προσώπων/τοπωνυμίων και λέξεων σε άλλο γλωσσικό σύστημα αξιοποιήθηκαν τα στοιχεία name, placeName, foreign. Για το ποιες ακριβώς λέξεις περιλαμβάνονται στους συγκεκριμένους καταλόγους λεκτικών τύπων, που είναι αναζητήσιμοι μέσω περιορισμένης αναζήτησης, βλ. τη σχετική ενότητα παραπάνω.

 

Μαρία Ακριτίδου [τελευταία ενημέρωση: Μάρτιος 2018]

Προτεινόμενη βιβλιογραφική παραπομπή:  Μαρία Ακριτίδου, «Γενικό εκδοτικό σημείωμα και οδηγίες αναζήτησης»,  Ανεμόσκαλα: σώματα κειμένων και συμφραστικοί πίνακες για μείζονες Νεοέλληνες ποιητές. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2011-2017, (τελευταία πρόσβαση: ../../…).