Δ4. Η λέξις

Ι.

Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ως αναγκαίο συστατικό στοιχείο («κατά ποιόν») της τραγωδίας τη λέξιν:

λέγω δὲ λέξιν μὲν αὐτὴν τὴν τῶν μέτρων σύνθεσιν (1449b34-5),

δηλ. τὴν τῶν ὀνομάτων ἐν μέτρῳ σύνθεσιν, την έμμετρη σύνθεση των λέξεων, το ἐμμέτρως λέγειν. Είναι φανερό πως με τον όρο λέξιν εννοείται η λεκτική διατύπωση, το ύφος της τραγωδίας. Η λέξις είναι χαρακτηριστικό του τραγικού είδους: όλα τα τραγικά πρόσωπα (βασιλιάδες, δούλοι, γυναίκες) μιλούν έμμετρα, την ίδια διάλεκτο (ιωνική στα απαγγελόμενα και δωρική στα λυρικά). Τα πρόσωπα δεν διαφοροποιούνται καθόλου σχεδόν βάσει του λεκτικού ύφους τους - η λέξις, επομένως, δεν αποτελεί στοιχείο του ήθους των προσώπων. Βέβαια, τα κεφάλαια περὶ λέξεως (19-22) δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες μας για μια διάκριση του ύφους με βάση τα δομικά μέρη της τραγωδίας ή για μια ιδιαιτερότητα της ποιητικής γλώσσας εν γένει. Και οι γραμματικές αναλύσεις του Αριστοτέλη δεν ανήκουν σε αυτό που εμείς σήμερα αποκαλούμε ύφος. Ωστόσο δεν λείπουν και υφολογικές παρατηρήσεις (π.χ. 1458a18 κ.εξ., 1459a12 κ.τ.λ.) με αποκορύφωμα τις σκέψεις για τη μεταφορά (1459a5-13, 1459b35).

Και στο 1450b13-15 συμπληρώνει:

λέγω δέ, ὥσπερ πρότερον εἴρηται, λέξιν εἶναι τὴν διὰ τῆς ὀνομασίας ἑρμηνείαν, ὃ καὶ ἐπὶ τῶν ἐμμέτρων καὶ ἐπὶ τῶν λόγων ἔχει τὴν αὐτὴν δύναμιν.

Με τον όρο «λεκτική διατύπωση» εννοεί την επικοινωνία με τη χρήση των γλωσσικών μέσων, με τη βοήθεια της γλώσσας - επικοινωνία που ισχύει με τον ίδιο τρόπο στον έμμετρο και στον πεζό λόγο. Η λέξις είναι η ἑρμηνεία, είναι η δυνατότητα να δώσεις στον άλλο να καταλάβει τη σκέψη σου. Στο Περὶ ζῴων μορίων η λέξη ἑρμηνεία χρησιμοποιείται για την επικοινωνία των πουλιών (660a35). Αυτόν τον επικοινωνιακό στόχο τον επιτελεί διὰ τῆς ὀνομασίας, μέσα από τις λέξεις, και ο έμμετρος και ο πεζός λόγος (ὀνομασία = το σημαίνον, η εικόνα του πράγματος). Φαίνεται ότι το ύφος προσδιορίζεται στον Αριστοτέλη, με μια ευρεία έννοια ως το σύνολο του γλωσσικού υλικού και, ταυτόχρονα, με μια πιο περιορισμένη σημασία ως το λεξιλόγιο και τα σχήματα που επιλέγει ο ίδιος ο συγγραφέας.

ΙΙ.

Το μέτρο ως κριτήριο της ποίησης

Ἐθέλω δὲ ὑμῖν καὶ Ἀλκαίου τινὰ λόγον εἰπεῖν, ὃν ἐκεῖνος ᾖσεν ἐν μέλεσι παιᾶνα γράφων Ἀπόλλωνι. ἐρῶδὲ ὑμῖν οὐ κατὰ τὰ μέλη τὰ Λέσβια, ἐπεὶ μηδὲ ποιητικός τις ἐγώ, ἀλλὰ τὸ μέτρον αὐτὸ λύσας εἰς λόγον τῆς λύρας.

Ἱμέριος, Oratio XLVIII, 10 (σ. 200, 105-9 Colonna).

Το παραπάνω χωρίο του Ιμερίου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί αποτελεί μια ενσυνείδητη παραλλαγή ενός γνωστού πλατωνικού παραλλήλου. Στην Πολιτεία (393d 8) ο Σωκράτης, για να δείξει τί σημαίνει απλή διήγηση, αφηγείται σε πεζό λόγο ένα τμήμα από το επεισόδιο του Χρύση (Ἰλιάδα Α). Την επιλογή της πεζής εκδοχής του επεισοδίου ο Σωκράτης τη δικαιολογεί ως εξής: φράσω δὲ ἄνευ μέτρου· οὐ γάρ εἰμι ποιητικός. Στην περίπτωση του Ιμερίου πάλι πρόκειται για την πεζή απόδοση ενός ποιητικού κειμένου, του Ύμνου προς τον Απόλλωνα του Αλκαίου. Η αιτιολόγηση είναι ακριβώς η ίδια, και η συνθηματική, θα λέγαμε, λέξη είναι το επίθετο ποιητικός σε συνδυασμό με τη χρήση έμμετρου λόγου. Ήδη από την εποχή του σοφιστή Γοργία το μέτρο θεωρείται καίριο συστατικό στοιχείο της ποίησης. Πρώτος ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του αμφισβητεί τη σημασία του μέτρου ως κριτηρίου για τον ορισμό ενός έργου ως λογοτεχνικού.

Από την άλλη πλευρά, δεν επιτρέπεται να αποσιωπήσουμε το γεγονός ότι ένα μερίδιο ευθύνης για την επικράτηση της άποψης ότι ποίηση και μέτρο συνδέονται άρρηκτα ανήκει στον ίδιο τον Αριστοτέλη. Στο τέταρτο κεφάλαιο της Ποιητικής (1448b 30 κ.ε.), για παράδειγμα, παρατηρεί ότι η χρήση ιαμβικού μέτρου εναρμονίζεται απόλυτα με το περιεχόμενο της σκωπτικής ποίησης. Παρόμοια αναλογία εντοπίζει και σε άλλο χωρίο της πραγματείας του (1459b 32 και 34), όπου σημειώνει ότι ηρωική αφηγηματική ποίηση δεν μπορεί να γραφτεί παρά μόνο σε εξαμέτρους. Τέλος, στο χωρίο 1449a 21 κ.ε. ο φιλόσοφος επισημαίνει ότι μέτρο της τραγωδίας σε ένα πρώιμo στάδιο, όσο είχε δηλαδή σατυροειδή μορφή, ήταν το τροχαϊκό τετράμετρο, το οποίο αντικαταστάθηκε από το ιαμβικό τρίμετρο, επειδή το τελευταίο πλησιάζει πολύ τον καθημερινό λόγο. Επίσης, δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι, στο πέμπτο κεφάλαιο της Ποιητικής (1449b 11), όταν ο Αριστοτέλης προβαίνει στη διαφοροποίηση έπους και τραγωδίας, υπογραμμίζει ότι το έπος χρησιμοποιεί απλό μέτρο (το εξάμετρο), ενώ, όπως e silentio δικαιούμαστε να συναγάγουμε, η τραγωδία ποικίλα μέτρα.