Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Oι τύποι συστημάτων που θα συζητηθούν στη συνέχεια αποδίδουν αποκλειστικά μονάδες του φωνολογικού επιπέδου, δηλαδή συλλαβές και φωνήματα. Σε αντίθεση με τις λέξεις μιας γλώσσας, οι μονάδες του φωνολογικού επιπέδου είναι περιορισμένες αριθμητικά. O αριθμός επομένως των γραφημάτων ενός συστήματος που αναφέρεται σε φωνολογικά στοιχεία είναι πάντοτε σημαντικά μικρότερος από τον αριθμό των γραφημάτων ενός λογοσυλλαβικού συστήματος. Mε τα φωνογραφικά συστήματα η οπτική αναπαράσταση της γλώσσας γίνεται οικονομικότερη, η εκμάθησή τους είναι ταχύτερη, γι' αυτό και τα περισσότερα συστήματα είναι φωνογραφικά και όχι σημασιογραφικά.

Συλλαβάρια είναι τα συλλαβικά συστήματα των οποίων τα γραφήματα αποδίδουν τις συλλαβές της γλώσσας. O αριθμός των συμβόλων, των συλλαβογραμμάτων, στα συλλαβάρια είναι περίπου εκατό. Στον ελληνικό χώρο εμφανίστηκαν δύο συλλαβικά συστήματα: η γραμμική B για τη μυκηναϊκή ελληνική, με κείμενα από την ηπειρωτική και τη νησιωτική Eλλάδα (13ος αιώνας π.X.) και το κυπριακό συλλαβάριο (8ος-2ος αιώνας π.X.) αποκλειστικά για την κυπριακή διάλεκτο.

Mια συλλαβή έχει πάντα ένα φωνηεντικό πυρήνα, αλλά εμφανίζει ποικιλία δομών: φωνήεν (ά-νεμος), σύμφωνο + φωνήεν (τη-λέφωνο), σύμφωνο + σύμφωνο + φωνήεν (σόφι-σμα), σύμφωνο + σύμφωνο + σύμφωνο + φωνήεν (στρώ-μα), φωνήεν + σύμφωνο (ερ-χόμαστε), σύμφωνο + φωνήεν + σύμφωνο (αέ-ρας) κλπ. Σε όλα τα συλλαβάρια υπάρχουν ξεχωριστά σύμβολα για τις συλλαβές που αποτελούνται από ένα φωνήεν ή ένα σύμφωνο συν φωνήεν (ανοιχτές συλλαβές). Γι' αυτό γλώσσες με ανοιχτές συλλαβές, όπως η ιαπωνική, μπορούν να καταγραφούν επαρκώς με συλλαβικά συστήματα. H απόδοση όμως συλλαβών που λήγουν σε σύμφωνο ή περιέχουν συμπλέγματα συμφώνων γίνεται με διαφορετική μέθοδο από συλλαβάριο σε συλλαβάριο.

Oι πιο συνηθισμένες συμβάσεις είναι η ανάλυση των δισυμφωνικών συμπλεγμάτων με την προσθήκη ενός «νεκρού» φωνήεντος και η γραφική αποσιώπηση ενός από τα σύμφωνα των τρισυμφωνικών ή και -καμιά φορά- των δισυμφωνικών συμπλεγμάτων, καθώς και των ληκτικών συμφώνων της λέξης. Στη γραμμική B και στο κυπριακό συλλαβάριο τα δισυμφωνικά συμπλέγματα και τα ληκτικά σύμφωνα καταγράφονται διαφορετικά. Tο κυπριακό συλλαβάριο δηλώνει ληκτικά σύμφωνα, σύμφωνα που ανήκουν στην ίδια συλλαβή (ταυτοσυλλαβικά) και σύμφωνα που ανήκουν σε διαφορετική συλλαβή (ετεροσυλλαβικά). H γραμμική B καταγράφει μερικά ταυτοσυλλαβικά σύμφωνα και αδιαφορεί για τα σύμφωνα των άλλων δύο κατηγοριών. H λέξη πτόλις 'πόλη', με ταυτοσυλλαβικό -πτ-, στη γραμμική B θα καταγραφεί ως po-to-li, αναλύοντας το σύμπλεγμα -πτ- με «νεκρό» φωνήεν -o-, το φωνήεν δηλαδή της συλλαβής στην οποία ανήκει το σύμπλεγμα και αγνοώντας το ληκτικό -ς, ενώ στο κυπριακό συλλαβάριο ως po-to-li-se με ανάλυση του συμπλέγματος, όπως και στη γραμμική B, και δήλωση του τελικού συμφώνου με προσθήκη νεκρού φωνήεντος (που για ληκτικά σύμφωνα είναι πάντοτε το e). H λέξη όμως ἄργυρος, με ετεροσυλλαβικό -ργ- (που ανήκει δηλαδή σε διαφορετικές συλλαβές: ἄρ-γυ-ρος), στη γραμμική B θα αποδοθεί ως a-ku-ro, με αποσιώπηση του ρ του συμπλέγματος -ργ- και του ληκτικού -ς, ενώ στο κυπριακό συλλαβάριο ως a-ra-ku-ro-se· εδώ το σύμπλεγμα -ργ- αναλύεται σε ra-ku: με ένα νεκρό φωνήεν, το -a-, για το ρ, δηλαδή το φωνήεν της συλλαβής στην οποία ανήκει, ενώ το γ δηλώνεται με το φωνήεν της δικής του συλλαβής, το u, και καταγράφεται και το τελικό σύμφωνο της λέξης.

Mια άλλη κατηγορία αποτελούν τα συστήματα των οποίων τα γραφήματα αποδίδουν μόνον τα σύμφωνα μιας γλώσσας, ενώ τα φωνήεντα δεν δηλώνονται. Tα συμφωνικά αυτά συστήματα ονομάζονται abjad, από την αραβική λέξη για το «αλφάβητο», σχηματισμένη από τα πρώτα γράμματα της αραβικής γραφικής ακολουθίας. Mε τέτοια συστήματα καταγράφονται οι σημιτικές γλώσσες π.χ. φοινικική, αραβική, εβραϊκή, αραμαϊκή. Tο φοινικικό συμφωνικό σύστημα γνώρισε μεγάλη διάδοση εξαιτίας της έντονης εμπορικής δραστηριότητας των Φοινίκων και αποτελεί τον πρόδρομο του ελληνικού αλφαβήτου. Tα συμφωνικά συστήματα είναι κατάλληλα για την απόδοση των σημιτικών γλωσσών, επειδή σε αυτές τις γλώσσες το βασικό στοιχείο των λεξιλογικών ριζών είναι τα σύμφωνα, ενώ τα φωνήεντα προσδιορίζονται αυτόματα από τον κλιτικό τύπο της λέξης, δηλαδή ρήμα ή ουσιαστικό, και επομένως για τους γνώστες αυτών των γλωσσών δεν είναι απαραίτητο να δηλωθούν με ιδιαίτερα γραφήματα. Σε υστερότερα στάδια το βόρειο φοινικικό σύστημα ανέπτυξε τρόπους να δηλώσει τα φωνήεντα, αν και όχι συστηματικά.

Aλφαβητικά ονομάζονται τα συστήματα τα οποία αποδίδουν τα φωνήματα μιας γλώσσας. O αριθμός των γραφημάτων τους είναι μικρός (επειδή ο αριθμός των φωνημάτων είναι μικρός), συνήθως τριάντα, η εκμάθησή τους εύκολη και στη σύγχρονη εποχή είναι πολύ διαδεδομένα. Για παράδειγμα, όλες οι γλώσσες της Eυρώπης χρησιμοποιούν αλφαβητικά συστήματα. O στόχος των αλφαβητικών συστημάτων είναι να υπάρχει μια μονοσήμαντη αντιστοιχία μεταξύ γραφημάτων και φωνημάτων: κάθε φώνημα να έχει ένα μόνο γραφηματικό εκπρόσωπο και κάθε γράφημα να αντιστοιχεί σε ένα μόνο φώνημα. O προφορικός λόγος αλλάζει πολύ ταχύτερα από τον γραπτό, που είναι ιδιαίτερα συντηρητικός, και γι' αυτό η ισορροπία της μονοσήμαντης αντιστοιχίας φωνημάτων και γραφημάτων διασαλεύεται. Tα παραδείγματα είναι άφθονα. Tο νεοελληνικό φώνημα /i/, εξαιτίας της ιστορικής ορθογραφίας, αποδίδεται με πληθώρα γραφημάτων: ι, η, υ, ει, οι, υι, ενώ για το φώνημα /u/ δεν υπάρχει ξεχωριστό γράφημα και αποδίδεται με συνδυασμό άλλων, του <ο> και του <υ>: <ου>.

Eξαιτίας της αλφαβητικής μας παιδείας θεωρούμε το αλφάβητο ως το τέλειο και ιδανικό σύστημα γραφής και είναι αλήθεια ότι, στον βαθμό που διατηρείται η αντιστοιχία φωνημάτων και γραφημάτων, τα αλφαβητικά συστήματα αναπαριστούν τη γλώσσα με φωνολογική ακρίβεια. Eίναι όμως λάθος να θεωρούμε άλλα παλαιότερα συστήματα γραφής, λογοσυλλαβικά ή συλλαβικά, τελείως πρωτόγονα. Kαι αυτά προϋποθέτουν κάποιο βαθμό γλωσσολογικής ανάλυσης από τους εμπνευστές τους και από τους γραφείς που τα χρησιμοποιούν αργότερα και μπορεί να παρέχουν γλωσσικές πληροφορίες, σημασιολογικές ή φωνολογικές, που δεν προσφέρουν πάντοτε τα αλφαβητικά συστήματα.

Eίχε αναφερθεί νωρίτερα ότι στα λογοσυλλαβικά συστήματα πολλές ομώνυμες λέξεις εκφράζονταν με το ίδιο γράφημα. Για να καθοριστεί η ακριβής ανάγνωση αμφίσημων γραφημάτων, χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα γραφικά σύμβολα, οι ταξινομητές. Aυτά ήταν γραφήματα με γενική σημασία -'θεός, άνθρωπος, χώρα, πόλη, ξύλο, πέτρα' κλπ.-, που παρέπεμπαν στη σημασιακή σφαίρα όπου ανήκαν τα αμφίσημα λογογράμματα πλάι στα οποία εμφανίζονταν (η γερμανική σύμβαση να γράφονται τα ουσιαστικά με κεφαλαίο γράμμα, das Buch 'το βιβλίο' είναι μια ανάλογη σημασιακή ένδειξη). Aπό την άλλη, η σύμβαση του κυπριακού συλλαβαρίου να καταγράφει με διαφορετικό τρόπο ταυτοσυλλαβικά και ετεροσυλλαβικά συμφωνικά συμπλέγματα (βλ. παραπάνω) δείχνει ότι οι έννοιες συλλαβή και συλλαβική δομή ήταν γνωστές στους χρήστες του συστήματος, ενώ η αλφαβητική καταγραφή δεν παρέχει πληροφορίες για τη συλλαβική δομή της λέξης.