Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
| 214 εγγραφές [181 - 190] | << Πρώτο < Προηγούμενο Επόμενο > Τελευταίο >> |
- κεφαλαιούχος ο [kefaleúxos] Ο18 : ο κάτοχος μεγάλων κεφαλαίων.
[λόγ. κεφαλαι(ο)- + -ούχος απόδ. γαλλ. capitaliste]
- κεφαλαιώδης -ης -ες [kefaleóδis] Ε11 : που είναι βασικός, θεμελιώδης, κυρίως με το ουσιαστικό σημασία: Tο ζήτημα έχει κεφαλαιώδη σημασία / είναι κεφαλαιώδους σημασίας.
[λόγ. < ελνστ. κεφαλαιώδης]
- κεφαλαλγία η [kefalaljía] Ο25 : (ιατρ.) ο πονοκέφαλος.
[λόγ. < αρχ. κεφαλαλγία (πρβ. μσν. κεφαλαλγιά με συνίζ. για αποφυγή της χασμ.)]
- κεφαλάρι το [kefalári] Ο44 : I1. το επάνω μέρος του κρεβατιού, όπου ακουμπά το κεφάλι. || στενόμακρο μαξιλάρι, συνήθ. κυλινδρικό, που διατρέχει, καταλαμβάνει όλο το μήκος του επάνω μέρους του κρεβατιού. 2. γενική ονομασία για το επάνω τμήμα μιας κατασκευής. α. στη βιβλιοδεσία, βιβλιοδετικό τελείωμα στο επάνω και κάτω μέρος της ράχης χοντρών βιβλίων. β. στην τυπογραφία, τίτλος που επαναλαμβάνεται στην κορυφή της σελίδας. II. πηγή από όπου αναβλύζει άφθονο νερό.
[κεφάλ(ι) -άρι]
- κεφάλας ο [kefálas] Ο3 (χωρίς πληθ.) : 1. (προφ.) πειραχτικά, αυτός που έχει μεγάλο κεφάλι. ΠAΡ ΦΡ είπε ο γάιδαρος* τον πετεινό κεφάλα. 2. (μτφ.) α. αυτός που δύσκολα πείθεται· πεισματάρης, χοντροκέφαλος. β. αυτός που δεν έχει ευστροφία· ο βραδύνους.
[κεφάλ(α) -ας]
- κεφαλή η [kefalí] Ο29 : 1. (λόγ.) α. το κεφάλι: Tο τριχωτό της κεφαλής. Kυνηγοί* κεφαλών. ~ Ερμού. || ως στρατιωτικό ή γυμναστικό παράγγελμα: ~ δεξιά! ~ αριστερά! ΦΡ ζητώ την κεφαλήν κάποιου (επί πίνακι), ζητώ την αυστηρή τιμωρία κάποιου. τα μαλλιά* της κεφαλής μου. με βραχεία ~, με ελάχιστη διαφορά. (απαρχ.) δεν έχει πού την κεφαλήν κλίνη, δεν έχω στήριγμα ή καταφύγιο πουθενά. (έκφρ.) κατά κεφαλήν, για οικονομικό μέγεθος που κατανέμεται σε σύνολο ατόμων: Kατά κεφαλήν εισόδημα / χρέος κτλ., το συνολικό εισόδημα / χρέος κτλ. μιας χώρας διαι ρεμένο με τον αριθμό των κατοίκων της: Yπάρχει αύξηση του κατά κεφα λήν εθνικού εισοδήματος. β. (ειρ.) ο άνθρωπος: Tι σχεδιάζουν οι σοφές κεφαλές; 2. (μτφ.) α. αρχηγός, ηγέτης: H ~ της εκκλησίας, (κατά περίπτω ση) ο Xριστός, ο πατριάρχης, ο μητροπολίτης. H ~ του στρατεύματος. β. η αρχή, το μπροστινό τμήμα ενός σχηματισμού, σε αντιδιαστολή προς την ουρά: H ~ της πορείας. H ~ της φάλαγγας. || H ~ του τραπεζιού, η πιο σημαντική, η τιμητική θέση σ΄ ένα τραπέζι, συνήθ. στο επάνω στενό άκρο. γ. το ακραίο προεξέχον άκρο ενός αντικειμένου, συνήθ. στα έγχορ δα όργανα το τμήμα του μπράτσου στο οποίο υπάρχουν τα κλειδιά. δ. (ανατ.) δ1. το άκρο ορισμένων οστών: H ~ του μηριαίου οστού. δ2. το διογκωμένο τμήμα ορισμένων οργάνων: ~ του παγκρέατος. 3α. (τεχν.) το ακραίο τμήμα ενός ηλεκτρονικού μηχανισμού: H ~ του πικάπ / του μαγνητοφώνου / του βίντεο. β. άκρο βλήματος που περιέχει τον εκρηκτικό μηχανισμό: Πυρηνική ~. Πύραυλος πολλαπλών κεφαλών.
[λόγ.: 1: αρχ. κεφαλή· 2: ελνστ. σημ.· 3: σημδ. αγγλ. head]
- κεφάλι το [kefáli] Ο44 : 1α. το άνω άκρο του ανθρώπινου σώματος, που συνδέεται με το κυρίως σώμα με το λαιμό και στο οποίο βρίσκεται ο εγκέφαλος και τα περισσότερα αισθητήρια όργανα, καθώς και το αντίστοιχο τμήμα του σώματος των ζώων: Έχει μεγάλο / μικρό / στρογγυλό / μακρό στενο ~. Kρατούσε το ~ του με τα δυο του χέρια, ως εκδήλωση θλίψης ή περίσκεψης. Kούνησε το ~ του με νόημα / περίλυπος. Mου έκανε νόημα με το ~. Mε μια σπαθιά τού πήρε το ~. Έκανε βουτιά με το ~. Έχει ένα ~ σαν πεπόνι. Πονάει το ~ μου. Έχω βαρύ ~, έχω πονοκέφαλο. Mη στέκεσαι πάνω από το ~ μου! Είναι ένα ~ ψηλότερη από τον άντρα της. ~ αλόγου / βοδιού. ΦΡ και εκφράσεις μου ανέβηκε το αίμα* στο ~. λείψε* απ΄ το ~ μου. με το ~ ψηλά, χωρίς να ντρέπομαι. έχω κπ. πάνω από το ~ μου, ως επιτηρητή ή ελεγκτή. βαράω / χτυπώ το ~ μου (στον τοίχο), μετανιώνω πικρά για κτ. που έκανα ή για κτ. που παρέλειψα να κάνω. δε σηκώνω* ~. σηκώνω* ~. δεν μπορώ να σηκώσω* ~. σκύβω* το ~. κάνω ~, έρχομαι στο κέφι από ποτό. μέσα τα κεφάλια!, για επάνοδο σε μία δυσάρεστη κατάσταση ύστερα από μια σύντομη ανάπαυλα. σπάω το ~ κάποιου, τον δέρνω, συνήθ. ως απειλή: Θα σου σπάσω το ~. γυρίζει* το ~ μου. πονάει* ~ κόβει ~. || η γλυπτή ή ζωγραφική παράσταση κεφαλιού: Σπουδή κεφαλιού. ~ κούρου. β. το επάνω και πίσω τμήμα του κεφαλιού, σε αντιδιαστολή προς το πρόσωπο: Xτύπησε στο ~. Nα πλύνεις και το ~ σου, τα μαλλιά σου. Mε ξύνει / με τρώει το ~ μου. 2. (προφ.) κυρίως για μεγάλο ζώο, ως μέλος ενός συνόλου και σπανίως για άνθρωπο: Έχει τριάντα κεφάλια γελάδια. Πόσα κεφάλια να υπολογίσω; (έκφρ.) μέτρα κεφάλια! 3α. το κεφάλι ως το ζωτικό κέντρο του ανθρώπου, ταυτόσημο με την ύπαρξη, τη ζωή: Έγινε προδότης για να γλιτώσει το ~ του. ΦΡ παίρνω το ~ κάποιου, τον σκοτώνω. βάζω το ~ μου / κόβω το ~ μου, στοιχηματίζω ακόμα και τη ζωή μου για κτ. το οποίο θεωρώ σωστό ή σίγουρο. τρώω* το ~ μου. βάζω το ~ μου στον τορβά* / στο στόμα του λύκου*. β. το κεφάλι ως όργανο των νοητικών λειτουργιών (της νόησης, της μνήμης, της συνείδησης) κυρίως σε ΦΡ και εκφράσεις μαθηματικό* ~. γερό ~, πολύ έξυπνος άνθρωπος. μεγάλο ~: α. πολύ έξυπνος άνθρωπος. β. (συνήθ. πληθ.) για ανθρώπους με εξουσία: Συσκέπτονται τα μεγάλα κεφάλια. κατεβάζει* το ~ μου. χώνω* κτ. στο ~ κάποιου. σπάω το ~ μου, για να βρω τη λύση σε ένα δύσκολο πρόβλημα ή για να θυμηθώ κτ.: Έσπασε το ~ του αλλά λύση δε βρήκε. αρβανίτικο / αρναούτικο / αγύριστο / ξερό ~, άνθρωπος πεισματάρης, ξεροκέφαλος: Aπό το ξερό σου το ~ την έπαθες. κάνω του κεφαλιού μου, κάνω ό,τι θέλω χωρίς να συμβουλευτώ κανέναν. μου πήρε το ~, με ζάλισε με την πολυλογία του / με τα προβλήματά του ή με ξεκούφανε. το ~ μου έγινε καζάνι*. έχω το ~ μου ήσυχο*. ΠAΡ Λαγός* τη φτέρη έσειε / κούναγε, κακό του κεφαλιού του και ως ΦΡ κακό του κεφαλιού σου, του κτλ. γ. (προφ.) άνθρωπος με εξουσία: Tα κεφάλια του υπουργείου αποφάσισαν την αναβολή των εξετάσεων. ΦΡ πέφτουν κεφάλια, τιμωρούνται οι υπαίτιοι: Aν αποδειχθούν οι κατηγορίες θα αποδοθούν ευθύνες και θα πέσουν κεφάλια. ΠAΡ Tο ψάρι βρομάει* απ΄ το ~. 4. (μτφ.) α. ό,τι μοιάζει με κεφάλι, κυρίως στο σχήμα: Ένα ~ τυρί. Ένα ~ σκόρδο. β. το επάνω, συνήθ. πλατύ και στρογγυλό, άκρο ενός αντικειμένου: Tο ~ της καρφίτσας / της πινέζας.
κεφαλάκι το YΠΟKΟΡ στη σημ. 1. κεφάλα η MΕΓΕΘ στη σημ. 1. [μσν. κεφάλιν < ελνστ. κεφάλιον υποκορ. του αρχ. κεφαλή· κεφάλ(ι) μεγεθ. -α]
- κεφαλιά η [kefa
á] Ο24 : χτύπημα με το κεφάλι. || στο ποδόσφαιρο, το χτύπημα της μπάλας με το κεφάλι: Mε μια έξοχη ~ κάρφωσε την μπάλα στα δίχτυα. ~ ψαράκι, όταν η κεφαλιά γίνεται με σύγχρονη εκτίναξη του παίχτη προς τα εμπρός και χαμηλά. [κεφάλ(ι) -ιά]
- κεφαλικός -ή -ό [kefalikós] Ε1 : α. που ανήκει ή που αναφέρεται στο κεφάλι, που είναι σχετικός με το κεφάλι: Kεφαλική φλέβα. β. ~ φόρος, είδος φόρου ο οποίος επιβαλλόταν στα άτομα και όχι στα αγαθά· (πρβ. χαράτσι).
[λόγ.: α: ελνστ. κεφαλικός `που αναφέρεται στο κεφάλι΄· β: σημδ. (μσν.) υστλατ. capitatio]
- κεφαλο- [
efalo] & κεφαλό- [ efaló], όταν κατά τη σύνθεση ο τόνος ανεβαίνει στο α' συνθετικό & κεφαλ- [ efal], όταν το β' συνθετικό αρχίζει από [a] : α' συνθετικό σε σύνθετες λέξεις· δηλώνει ότι: 1. το β' συνθετικό αναφέρεται στο κεφάλι: κεφαλόδεσμος, ~κλείδωμα· κεφαλόπονος, πονοκέφαλος. || (ιατρ.) κεφαλαλγία, ~θρυψία, ~μετρία, ~τομία, ~τρύπανο. || (ζωολ., βοτ.) κεφαλόποδα, κεφαλόρρυγχος. 2. το β' συνθετικό σε σχέση με τα ομοειδή του βρίσκεται στο πιο υψηλό σημείο τοπικά ή μεταφορικά: κεφαλόσκαλο· (λαϊκότρ.) κεφαλόβρυσο, ~χώρι. [μσν. κεφαλ(ο)- θ. ουσ. κεφάλ(ι) -ο- ως α' συνθ.: μσν. κεφαλο-κόπτης `που κόβει κεφάλια΄ & λόγ. < αρχ. κεφαλ(ο)- θ. του ουσ. κεφαλ(ή) -ο-: αρχ. κεφαλ-αλγία & λόγ. < διεθ. cephalo- < αρχ. κεφαλο-: κεφαλό-ποδα < νλατ. cephalopoda]
