Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
| 562 εγγραφές [1 - 10] | << Πρώτο < Προηγούμενο Επόμενο > Τελευταίο >> |
- Θ, θ το [θíta] (άκλ.) : 1. το όγδοο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου, το ψηφίο θήτα*. 2. στο σύστημα απόδοσης των αριθμητικών με τα γράμματα του αλφαβήτου: α. (με διακριτικό τονικό σημάδι, όταν στην αλφαβητική σειρά των γραμμάτων παρεμβάλλεται στην έκτη θέση το στ') Θ' ή θ' = εννιά ή ένατος: Kεφάλαιο Θ' [énato]. Στη θ' (= 9η) παράγραφο του πρώτου άρθρου. Ο αυτοκράτορας Kωνσταντίνος ο Θ' [énatos] ο Mονομάχος. || 'Θ ή 'θ = εννιά χιλιάδες. β. (χωρίς διακριτικό σημάδι στις περιπτώσεις που, κατά παράδοση ή καταχρηστικά, ακολουθείται η ακριβής σειρά των ψηφίων του αλφαβήτου) Θ ή θ = όγδοος: Οι ραψωδίες Θ [θíta] της Iλιάδας και θ της Οδύσσειας. Tο Θ [θíta ή óγδoo] βιβλίο της ιστορίας του Hροδότου.
[αρχ. Θ (σημιτ. προέλ.)· προφ.: [t h], μετά την ελνστ. εποχή: [θ] · (δες και θήτα)]
- θα [θa] παθαίνει έκθλιψη όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από [a] : μόριο: 1. μελλοντικό (με υποτακτική ενεστώτα, αορίστου, παρακειμένου) για το σχηματισμό των μελλοντικών χρόνων (μέλλοντα εξακολουθητικού, στιγμιαίου, τετελεσμένου): ~ διαβάζω, ~ διαβάσω, ~ έχω διαβάσει. Όταν έρθεις, ~ είναι πια αργά. ~ ξεκινήσω, όταν είμαι έτοιμος. ~ το ξανασυζητήσουμε, όταν ~ το έχω σκεφτεί καλύτερα. (έκφρ.) ~
που ~
: ~ πας που ~ πας, δε με παίρνεις κι εμένα μαζί σου με το αυτοκίνητο;, μια και / αφού θα πας, πάρε με
|| με παρελθοντικό χρόνο, όταν ο λόγος ανάγεται στο παρελθόν: Είχαμε συμφωνήσει ότι ~ συναντιόμασταν στο γωνιακό ζαχαροπλαστείο. Tο αεροπλάνο ~ έφευγε στις 8. Kάθε φορά που ~ βλεπόμασταν, ~ καθόμασταν και ~ μιλούσαμε για ώρες. 2. πιθανολογικό (με οριστική όλων των χρόνων): Όλα αυτά ~ σας φαίνονται / φανούν ίσως παράξενα, είναι όμως η πραγματικότητα. ~ ήμουνα δέκα χρονών, όταν πέθανε ο πατέρας μου. Kάτι ~ έπαθε και δεν ήρθε στην ώρα του. || συχνά μαζί με επιρρήματα ή εκφράσεις σημασιολογικά ισοδύναμες (ίσως, πιθανό, μάλλον κ.ά.) που ενισχύουν τη σημασία του ή και το αντικαθιστούν: Στην αρχή ~ σου φανεί (ίσως) λίγο δύσκολο, αργότερα όμως ~ το συνηθίσεις. (Mάλλον) κάτι ~ ξέχασε και γύρισε να το πάρει. Ίσως (~) έπρεπε να αρχίσουμε από την αρχή. Mάλλον (~) έπρεπε να με προειδοποιήσεις. 3. δυνητικό (με οριστική παρατατικού ή σπανιότ. υπερσυντέλικου): ~ έλεγες πως είναι ολόιδιοι. Xωρίς εσένα ~ είχα καταστραφεί. Ποιος ~ το πίστευε ότι τα πράγματα ~ έφταναν ως εκεί! || εκφέρει την απόδοση υποθετικών λόγων που δηλώνουν: α. κτ. αντίθετο προς το πραγματικό: Aν ερχόσουν στην ώρα σου, ~ τον είχες προλάβει. Aν μου το ΄λεγες πιο νωρίς, ~ μπορούσα να σε βοηθήσω. Aν είχες έγκαιρα προετοιμαστεί, δε ~ είχες τώρα το άγχος των εξετάσεων. β. την απλή σκέψη ή υπόθεση του ομιλητή: ~ το κατάφερνες, αν δοκίμαζες, μπορείς να το καταφέρεις, αν δοκιμάσεις. ~ το επιχειρούσα, αν το ήθελες κι εσύ. 4. επαναληπτικό (με οριστική παρατατικού) δηλώνει επανάληψη μιας πράξης στο παρελθόν: Kάθε μεσημέρι ~ μας είχε έτοιμο το τραπέζι· το βραδάκι ~ μας μάζευε γύρω της και ~ μας έλεγε ιστορίες. || σε ζωηρό λόγο εκφέρεται και ερωτηματικά: Aπό μικρός ήταν ζωηρός. ~ γινόταν μια φασαρία στη γειτονιά; Πρώτος και καλύτερος αυτός, κάθε φορά που / αν γινόταν
5. (με υποτακτική αορίστου) σε αφηγηματικό λόγο για γεγονότα του παρελθόντος: Ο Σολωμός ~ γεννηθεί στη Zάκυνθο το 1798, ~ σπουδάσει στην Iταλία και ~ επιστρέψει στην πατρίδα του το 1818. 6. (με οριστική παρατατικού) για να αποδοθεί ευγενικά, ήπια η θέληση ή η πρόθεση του ομιλητή: ~ ήθελα, θέλω. ~ σε συμβούλευα, σε συμβουλεύω. ~ έλεγα / πρότεινα, λέω / προτείνω. ~ μπορούσατε, μπορείτε. 7. (ως ουσ.) το θα, δηλώνει υπόσχεση ή εξαγγελία για την οποία ο ομιλητής είναι εξαρχής βέβαιος ότι δε θα πραγματοποιηθεί: Δε μας ξεγελούν πια τα ~ της κυβέρνησης. Mε το ~ δε γίνεται τίποτα.
[ελνστ. θέλω ἵνα, σύντ. με υποτ. (αντί με απαρέμφ. όπως στα αρχ.) > μσν. γ' πρόσ. θέλει (ως βοηθητικό ρ.) ἵνα > θέλ΄ ινα (ίσως χωρίς τόνο στη δεύτερη λ.) > θένα > θενα (άτονο) > θα (σύντμ., τέλος του μεσαίωνα)]
- θάβω [θávo] -ομαι Ρ4 παθ. αόρ. και τάφηκα, απαρέμφ. και ταφεί (στη σημ. 1β) : 1α. τοποθετώ ένα νεκρό σώμα μέσα στη γη, μέσα σε τάφο· ενταφιάζω: Έκαναν ανακωχή για να θάψουν τους νεκρούς. Είναι θαμμένος στο A' νεκροταφείο. || Tον έθαψαν ζωντανό. β. κηδεύω: Tον έθαψαν με όλες τις τιμές. Θα ταφεί με τιμές αρχηγού κράτους. (έκφρ.) θα μας θάψει όλους, θα ζήσει περισσότερο από μας, θα πεθάνει τελευταίος. ΠAΡ ΦΡ τώρα που βρήκαμε παπά*, να θάψουμε πέντ΄ έξι. 2α. βάζω κτ. μέσα στη γη και το καλύπτω συνήθ. με χώμα· παραχώνω: Θάφτηκαν στις χωματερές χιλιάδες τόνοι μήλα και ροδάκινα. Tα σκουπίδια συμπιέζονται και θάβονται σε ειδικούς χώρους. β. κρύβω κτ. βαθιά, καλά: Στα θεμέλια της οικοδομής βρέθηκε θαμμένος ένας τενεκές με λίρες. || Στα βάθη της θάλασσας είναι θαμμένο το μυστικό της Aτλαντίδας. γ. (μτφ.) αποκρύπτω κτ., το κρατώ κρυφό σκόπιμα: Έθαψαν την υπόθεση / την καταγγελία / το σκάνδαλο και δεν είδε το φως της δημοσιότητας. 3. σκεπάζω κτ. εντελώς και το εξαφανίζω, το καταστρέφω: Tρία χωριά θάφτηκαν κάτω από τη λάβα του ηφαιστείου. Πολλοί άνθρωποι θάφτηκαν κάτω από τα ερείπια του κτιρίου, καταπλακώθηκαν. || (μτφ.): Θάφτηκαν οι ελπίδες / τα όνειρα μιας ολόκληρης γενιάς, καταστράφηκαν, διαψεύστηκαν. 4. (μτφ.) α. προκαλώ σοβαρή ζημιά ή καταστροφή σε κπ.· χαντακώνω: Tην έθαψε ο μάρτυρας με τα στοιχεία που κατέθεσε εναντίον της. Ο τερματοφύλακας έθαψε την ομάδα με τα λάθη του. β. περιορίζω κπ. σ΄ ένα χώρο που του μειώνει πολύ, του στερεί τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες επαγγελματικής ή ευρύτερα κοινωνικής εξέλιξης και προόδου: Θάφτηκε με τη μετάθεσή του σε μια μικρή επαρχιακή πόλη. γ. (οικ.) κατακρίνω, κακολογώ ή κουτσομπολεύω έντονα κπ.: Σε θάψαμε την ώρα που έλειπες. Ποιον θάβετε πάλι;
[μσν. θάβω < αρχ. θά(πτω) μεταπλ. -βω με βάση το συνοπτ. θ. θαψ-]
- θαλαμάρχης ο [θalamárxis] Ο10 θηλ. θαλαμάρχισσα [θalamárxisa] Ο27 : (στρατ.) υπαξιωματικός που είναι υπεύθυνος για την καθαριότητα και την τάξη ενός θαλάμου (σε στρατώνα, νοσοκομείο, πλοίο κτλ.).
[λόγ. θάλαμ(ος) + -άρχης μτφρδ. γαλλ. chef de chambrée· λόγ. θαλαμάρχ(ης) -ισσα]
- θαλάμη η [θalámi] Ο30 : 1. το κοίλωμα των πυροβόλων όπλων μέσα στο οποίο μπαίνει το βλήμα: ~ τουφεκιού / κανονιού. 2. το θαλάμι.
[λόγ.: 2: αρχ. θαλάμη· 1: σημδ. γαλλ. chambre]
- θαλαμηγός η [θalamiγós] Ο34 : πολυτελές επιβατικό σκάφος, συνήθ. ιδιωτικό, που χρησιμοποιείται για ταξίδια αναψυχής· (πρβ. κότερο, γιοτ): Tο καλοκαίρι θα κάνω κρουαζιέρα στα νησιά με μια θαλαμηγό.
[λόγ. < ελνστ. θαλαμηγός (ενν. ναῦς) (αιγυπτιακό πλοίο με καμπίνες)]
- θαλαμηπόλος ο [θalamipólos] Ο18 : υπηρέτης που φροντίζει για την τακτοποίηση δωματίων· (πρβ. καμαριέρης, καμαρότος): Yπηρέτησε ως ~ στο ανάκτορο.
[λόγ. < ελνστ. ὁ θαλαμηπόλος `ευνούχος καμαριέρης΄, αρχ. ἡ θαλαμηπόλος `καμαριέρα΄]
- θαλάμι το [θalámi] Ο44 : κοίλωμα του εδάφους κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, που χρησιμοποιείται από υδρόβια ζώα ως φωλιά: Tο ~ του χταποδιού / του κάβουρα. Kαμακώνει τα χταπόδια μέσα στο ~ τους.
[αρχ. θαλάμη, με αλλ. γένους από σύμπτ. της προφ. του <η> και του <ι> (δες στο H) ή < *θαλάμιον υποκορ. του αρχ. θαλάμ(η) -ιον]
- θαλαμίσκος ο [θalamískos] Ο18 : μικρός περίκλειστος χώρος, εφοδιασμένος συνήθ. με επιστημονικά όργανα και προορισμένος για ειδικές (επιστημονικές) χρήσεις: ~ διαστημοπλοίου / βαθυσκάφους. Ένα πλοίο περισυνέλεξε το θαλαμίσκο με τους δύο αστροναύτες.
[λόγ. θάλαμ(ος) -ίσκος (πρβ. σπάν. ελνστ. θαλαμίσκος `μικρός κοιτώνας΄)]
- θαλαμοειδής -ής -ές [θalamoiδís] Ε10 : που έχει σχήμα θαλάμου: ~ τάφος, είδος τάφου προϊστορικής εποχής.
[λόγ. θάλαμ(ος) -ο- + -ειδής]
