Ε8. Παρρησία

1. Δίπλα στην ισονομία, την ισηγορία και τα άλλα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας, η παρρησία έδινε στον πολίτη τη δυνατότητα να εκφράζει ελεύθερα την προσωπική του γνώμη για το καθετί, χωρίς επιφυλάξεις· και αν αυτή η ελευθερία του λόγου ίσχυε για κάθε Αθηναίο, πολύ περισσότερο διευκόλυνε τους κωμωδοποιούς, που και την εκμεταλλεύονταν στο έπακρο, κρίνοντας και κατακρίνοντας με μεγάλη, συχνά υπερβολική αυστηρότητα κι ελευθεροστομία, νόμους, θεσμούς, καταστάσεις, αλλά και συγκεκριμένα πρόσωπα: πολιτικούς, άρχοντες, ή και ιδιώτες.

2. Σε γενικές γραμμές η κωμῳδικὴ ἄδεια επιδρούσε ευεργετικά, και έχει δίκιο ο Μάρκος Αυρήλιος, όταν σημειώνει ότι η Αρχαία Κωμωδία είχε παιδαγωγικὴν παρρησίαν, και ήταν χρήσιμη, καθώς δι᾽ αὐτῆς τῆς εὐθυρρημοσύνης καταπολεμούσε την αλαζονεία (Εις εαυτ. 11,6). Ωστόσο, θα το περιμέναμε μερικές φορές οι κωμικοί ποιητές να το παρακάνουν, και οι κωμῳδούμενοι ν᾽ αντιδρούν. Παράδειγμα ο Κλέων, που είχε διαδεχτεί τον Περικλή στην πολιτική ηγεσία της Αθήνας. Όταν το 426 π.Χ. ο Αριστοφάνης τού επιτέθηκε άγρια στους Βαβυλωνίους, ο δημαγωγός τον κατάγγειλε ότι είχε διασύρει παρόντων τῶν ξένων την Αθηναϊκή πολιτική απέναντι στους συμμάχους και ὡς εἰς ὕβριν τοῦ δήμου καὶ τῆς βουλῆς ταῦτα πεποιηκότα (Σχόλ. Αχαρν. 378). Η πορεία της κατηγορίας στα δικαστήρια μάς είναι άγνωστη· βέβαιο είναι μόνο, ότι ο Αριστοφάνης όχι μόνο δε σταμάτησε να κακολογεί τον Κλέωνα, αλλά και παρουσίασε στα Λήναια του 424 π.Χ. μιαν ολόκληρη κωμωδία, τους Ιππείς, με φανερό στόχο να τον δυσφημίσει - μάταια: ένα μόλις χρόνο μετά την παράσταση οι Αθηναίοι, οι ίδιοι που είχαν δώσει στους Ιππείς το πρώτο βραβείο, εκλέξαν πάλι τον Κλέωνα στρατηγό!

3. Το ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν -η ελευθερία που είχαν οι κωμωδιογράφοι να κακολογούν επώνυμα, να εκθέτουν και να γελοιοποιούν συγκεκριμένα, περισσότερο ή λιγότερο διάσημα, πρόσωπα- έχει βαθιές ρίζες στα προδρομικά κωμικά δρώμενα, όπου το πλήθος, προστατευμένο από το εθιμικό δίκαιο, ξεσπούσε κατηγορώντας κι εξυβρίζοντας τον ένα και τον άλλον, όπως, παράδειγμα, στους γεφυρισμούς, τα τσουχτερά πειράγματα του πλήθους στους μύστες των ελευσινίων μυστηρίων. Αν μάλιστα ακολουθήσουμε τη γνώμη του Αριστοτέλη ότι οἱ μὲν ἀντὶ τῶν ἰάμβων ἐγένοντο κωμῳδοποιοί (Ποιητ. 1449a), τότε οι προσωπικές επιθέσεις στην Κωμωδία παραπέμπουν και στην ιωνική σατιρική ιαμβογραφία, του Αρχίλοχου παράδειγμα, που δε δίστασε να δυσφημίσει ὀνομαστί τον Λυκάμβα και τις θυγατέρες του.

4. Η απροκάλυπτη φραστική επίθεση σε συγκεκριμένα πρόσωπα, συχνά αξιωματούχους, φυσικό ήταν να ενοχλεί και την πολιτεία, που σε δύο τουλάχιστο περιπτώσεις δοκίμασε να την περιορίσει: πρώτη φορά ἐπὶ ἄρχοντος Μορυχίδου (440/39 π.Χ.), όταν ακόμα την Αθήνα την κυβερνούσε ο Περικλής· δεύτερη φορά, μετά το σκάνδαλο των Ερμοκοπιδών (415 π.Χ.), με το ψήφισμα του Συρακοσίου. Και τις δύο φορές η απαγόρευση, αν ίσχυσε, ήταν εξαιρετικά βραχύβια. Η διονυσιακή εθιμική χαλάρωση, η δημοκρατική παρρησία και η λαϊκή συμπάθεια και υποστήριξη σε όσους ξεσκεπάζουν αλήθειες στάθηκαν πιο δυνατές από τους νόμους και τα ψηφίσματα.

5. Ενημερωμένη και διαφωτιστική είναι η μονογραφία του Α. Αφεντουλίδη Η Παρρησία ως θεωρία της αττικής δημοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1987. Την παρρησία ως χαρακτηριστικό της αθηναϊκής δημοκρατίας και την εκμετάλλευσή της από τον Αριστοφάνη επισημαίνει και η J. De Romilly στο Η αρχαία Ελλάδα σε αναζήτηση της ελευθερίας, Αθήνα: Το άστυ 2001.