Ε13. Δούλοι

1. Δεν ήταν σταθερή η θέση και ένας ο ρόλος των δούλων στην κοινωνία της Αθήνας, καθώς, πέρα και πάνω από τη νομοθεσία, η κατάσταση του κάθε δούλου διαμορφωνόταν ανάλογα με τις δυνατότητες, τις ανάγκες και τις διαθέσεις του αφεντικού του από τη μια, ανάλογα με τις δικές του φυσικές ιδιότητες, ικανότητες και συμπεριφορά από την άλλη. Σημασία είχε φυσικά και η προέλευση, αν ο δούλος ήταν Έλληνας ή βάρβαρος -Θράκας, Κάρας, Σκύθης, Λυδός κλπ.-, αν ήταν αιχμάλωτος πολέμου (δοριάλωτος), αγοραστός (ἀργυρώνητος), ή αν είχε γεννηθεί μέσα στο σπίτι (οἰκογενής). Αντίστοιχα πολλές, και όχι πάντα ξεκάθαρες, ήταν και οι λέξεις που διαφοροποιούσαν τη γενική κατηγορία των δούλων: οἰκέτης, θεράπων, διάκων, παῖς, ὑπηρέτης, ἀνδράποδον κ.ά. Έτσι, ο καλύτερος τρόπος να θεωρήσουμε την παρουσία των δούλων στην Κωμωδία είναι να μελετήσουμε τα συγκεκριμένα παραδείγματα.

2. Χωριστή κατηγορία αποτελούν οι δούλοι που παρουσιάζονται ως βουβά πρόσωπα, για να εκτελέσουν μια σειρά από παρακατιανές απαραίτητες εργασίες, αλλά και για να υποστούν την κακομεταχείριση των κυρίων τους, που με το τίποτα τους κακολογούσαν και τους ξυλοφόρτωναν· παράδειγμα ο δούλος στους Όρνιθες, που τάχα καθυστερεί να κουβαλήσει τα κοφίνια με τα φτερά, και τις τρώει, Μανῆς γάρ ἐστι δειλός (1329). Ο ίδιος μαζί με το σύνδουλό του τον Ξανθία εκτελούν στο πρώτο μέρος του έργου τον τυπικό ρόλο του σκευοφόρου, του βαστάζου που κουβαλά τα στρώματα, τα κατσαρολικά και τις άλλες αποσκευές του κυρίου του στο ταξίδι.

3. Συμβαίνει συχνά στις κωμωδίες δούλοι να εμφανίζονται σε τριταγωνιστικούς ευκαιριακούς ρόλους. Τέτοιος είναι στις Νεφέλες ο ρόλος του οἰκέτου που ανάβει το λύχνο για τον Στρεψιάδη, στην Ειρήνη ο ρόλος των δύο δούλων που μετέχουν στον Πρόλογο κι εκείνου που αναλαμβάνει αργότερα να λούσει τη νύφη, στους Όρνιθες ο ρόλος του θεράποντος, που δηλώνει ἀκόλουθος και διάκων του Έποπα (73), στις Εκκλησιάζουσες ο ρόλος της θεραπαίνης, που εμφανίζεται στην Έξοδο μισομέθυστη να περιγράψει το δείπνο. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο τυπικός ρόλος του δούλου-πορτιέρη, που απαντά στους Αχαρνείς (395-402), στους Όρνιθες (54-84), και στις Θεσμοφοριάζουσες (36-70).

4. Κιόλας στην Αρχαία Κωμωδία συναντούμε δούλους σε πρωταγωνιστικούς ρόλους. Ο Δημοσθένης, ο Νικίας και ο Κλέων στους Ιππείς δεν υπολογίζονται, καθώς ολόκληρη η κωμωδία αποτελεί αλληγορία. Τα παραδείγματα ξεκινούν με τον Ξανθία στους Βατράχους και συνεχίζονται με τον Καρίωνα στον Πλούτο. Ο πρώτος δεν είναι παρά ο σκευοφόρος του Διονύσου στο ταξίδι του για τον Κάτω Κόσμο· όμως οι δυο τους συμπορεύονται και συνομιλούν σε ολόκληρο το πρώτο μέρος της κωμωδίας - κι έχουν για μας σημασία τα λόγια τους, καθώς, με το που πρωτοεμφανίζονται, ο Αριστοφάνης βρίσκει ευκαιρία από τη μια να θυμίσει από την άλλη ν᾽ αποκηρύξει τα χιλιοειπωμένα τυπικά αστεία που συνόδευαν τη σκηνική παρουσία των σκευοφόρων, ἐφ᾽ οἷς ἀεὶ γελῶσιν οἱ θεώμενοι (1κκ.).

5. Τυπικά και ουσιαστικά ο Πλούτος ανήκει στη Μέση Κωμωδία, όπου η συμμετοχή και ο ρόλος των δούλων στις κωμικές υποθέσεις παρουσιάζονται αναβαθμισμένοι. Ο Καρίων δεν είναι μόνο συνοδός και συνομιλητής του Χρεμύλου στο ταξίδι του, αλλά και πρωταγωνιστικό πρόσωπο σε ολόκληρο το έργο. τόσο που ο ρόλος του να ισοζυγιάζεται με το ρόλο του αφεντικού του. Έτσι … ο Καρίων προετοιμάζει το έδαφος για τους γεμάτους αυτοπεποίθηση, επιβλητικότητα και καπατσοσύνη δούλους που θα συναντήσουμε στη Νέα Κωμωδία (K.J. Dover).

6. Στο μεταξύ οι τίτλοι, τ᾽ αποσπάσματα και οι πληροφορίες που έχουμε για την παρουσία των δούλων στη Μέση Κωμωδία μάς πείθουν ότι σαν τον Καρίωνα υπήρξαν δούλοι πολλοί, που μερικοί έδωσαν και τ᾽ όνομά τους σε έργα όπως η Άβρα (παρακόρη), ο Σύρος, και ο Ψευδομαστιγίας του Νικόστρατου, ο Λυδός του Αντιφάνη, ο Φρυξ του Άλεξη κ.ά. Η ολοένα και πιο έντονη παρουσία των δούλων στα έργα των κωμωδιογράφων κορυφώνεται στη Νέα Κωμωδία, όπου οι τετραπέρατοι δούλοι έχουν πραγματικά πάρει το επάνω χέρι, εξαπατούν τ᾽ αφεντικά και τους αυστηρούς γερόντους, παραστέκονται στους νέους ερωτευμένους, καταστρώνουν και προωθούν μ᾽ επιτυχία πολύπλοκα και ριψοκίνδυνα σχέδια. Παράδειγμα ο ρόλος του Γέτα στον Δύσκολο, του Δάου στην Ασπίδα και του Παρμένωνα στη Σαμία του Μενάνδρου.

7. Τα θεατρικά φαινόμενα συμβαδίζουν με τα κοινωνικά, και δικαιολογημένα οι ερευνητές αναρωτιούνται αν η ανοδική πορεία της συμμετοχής των δούλων στις κωμικές υποθέσεις αντιστοιχεί σε κάποια βαθμιαία κοινωνική αναβάθμισή τους. Αυτό μένει ν᾽ αποδειχτεί· όμως στο μεταξύ ας προσέξουμε ότι η σημασία των δούλων ενισχύεται όσο η Κωμωδία, εγκαταλείποντας την αθηναϊκή αγορά και το πεδίο της πολιτικής, όλο και περισσότερο περιορίζεται στο χώρο της μικρογειτονιάς και του ιδιωτικού οίκου, όπου η θέση και η δράση των δούλων, ή τουλάχιστον ορισμένων δούλων, μπορεί να ήταν εξαρχής καταλυτικός για τις οικογενειακές υποθέσεις. Σε αυτήν την περίπτωση δεν είναι σύμπτωση ότι στους Ιππείς του Αριστοφάνη, έργο αλληγορικό, όπου ο αθηναϊκός Δήμος έχει μετατραπεί σε ιδιωτικό σπιτικό, κάποιοι οἰκέτες λύνουν και δένουν.

8. Χωριστός λόγος ας γίνει για τις κωμωδίες με Χορό δούλων. Από τους τίτλους και τ᾽ αποσπάσματα ξέρουμε, ή υποψιαζόμαστε, ότι μερικές κωμωδίες της Αρχαίας -όπως το Δραπέτιδες και το Θρᾷτται του Κρατίνου- είχαν γυναικείο Χορό από δούλες, και ότι αρκετές άλλες -όπως οι Λυδοί του Μάγνη και οι Αυτόμολοι του Φερεκράτη- είχαν Χορό από δούλους. Στις περισσότερες αν όχι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις διαπιστώνουμε ότι ο δουλικός Χορός μιλούσε και τραγουδούσε σε άψογα Ελληνικά, όπως πάντα οι δούλοι στην Κωμωδία, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε να παρουσιάζεται ως Χορός ξένων, Λυδών, Φρυγών κτό. Εξαίρεση αποτελεί ο Χορός στους Βαβυλώνιους του Αριστοφάνη, πρώιμο έργο του 426 π.Χ., αλληγορικό, όπου οι έλληνες δούλοι του Χορού ενσάρκωναν τις συμμαχικές πόλεις. Αργότερα, στα έργα της Μέσης και Νέας Κωμωδίας, ο Χορός που τραγουδούσε και χόρευε τα Εμβόλιμα δύσκολο να φανταστούμε ότι παρουσιαζόταν, ας ήταν και σπάνια, με ταυτότητα δουλική.

9. Βασική για τους δούλους στην Αρχαία Κωμωδία είναι η διδακτορική διατριβή του Ι.Ε. Στεφανή, Ο δούλος στις κωμωδίες του Αριστοφάνη, ΕΕΦΣΠΘ παράρτ. αρ. 29, Θεσσαλονίκη 1980, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία· διαφωτιστικό και το κεφάλαιο «Οι δούλοι στην Κωμωδία» στο K.J. Dover, Η Κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφ. Φ. Κακριδής, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 21981, σ. 282-286. Για τη Νέα Κωμωδία βλ. τώρα Μ. Krieter-Spiro, Sklaven, Köche und Hetären: Das Dienstpersonal bei Menander, Stuttgart& Leipzig 1997.