Δ5. Όρχηση

1. Κατά κανόνα, στο αττικό δράμα της Κλασικής εποχής, η μουσική, η όρχηση και ο τραγουδιστός λόγος των λυρικών αποτελούσαν ενότητα. Ο λόγος διασώθηκε, και με τη μετρική του μορφή μάς βοηθά κάπως να προσεγγίσουμε την αντίστοιχη μουσική και ορχηστική συνοδεία. Πιο δύσκολο μας είναι να φανταστούμε τη μουσική και την όρχηση στα καθαρά μουσικοχορευτικά μέρη, που ξέρουμε ότι παρεμβάλλονταν, αλλά που γι᾽ αυτά μόνο τη γενικότερα χαρωπή, τελετουργική, ανήσυχη, θρηνητική, σατιρική κλπ. διάθεσή τους μπορούμε να μαντέψουμε από τη φύση, την υπόθεση και την πορεία του έργου.

2. Για την ιδιαίτερη σημασία της όρχησης στην Κωμωδία σωστό είναι να θυμηθούμε την προσφώνηση Ἴακχε φιλοχορευτά, που δύο φορές απευθύνουν οι μύστες στον Διόνυσο (Βάτρ. 403=408), και το πόσο συχνά στις κωμωδίες γίνεται λόγος για τους χορευτές και τους χορούς. Αντίστοιχα, οι πληροφορίες που έχουμε για τους κωμικούς χορούς είναι περισσότερες και πιο διαφωτιστικές από τις πληροφορίες μας για τη μουσική. Είναι πρώτα τα ίδια τα κείμενα των δραμάτων, είναι και οι συγγραφείς σαν τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Λουκιανό, τον Πλούταρχο, τον Αθήναιο, τον Λιβάνιο, κ.ά. που ενδιαφέρθηκαν και έγραψαν για το χορό, είναι τέλος οι πολλές αγγειογραφίες που απεικονίζουν χορευτές και χορεύτριες να χορεύουν.

3. Την κλασική εποχή οι χοροί είχαν καθένας το όνομά του, και ορισμένοι ήταν στενά δεμένοι μ᾽ ένα συγκεκριμένο θεατρικό είδος: τυρβασία ήταν ο χορός του Διθυράμβου, ἐμμέλεια της Τραγωδίας, κόρδαξ της Κωμωδίας, σίκιννις του Σατυρικού δράματος. Ονόματα είχαν και ορισμένα σχήματα, φιγούρες, όπως, παράδειγμα, το σχιστὰς ἕλκειν, όπου ο χορευτής έπρεπε να διασταυρώσει στον αέρα τα πόδια του, και τα ἐκλακτίσματα, φιγούρες παρόμοιες με του καν-καν, όπου …ἔδει ὑπὲρ τὸν ὦμον ἐκλακτίσαι (Πολυδ. Ονομαστ. 4,102· πβ. Σφήκ. 1492κκ. και 1524κκ., Εκκλ. 1167 και 1180). Πέρα από κάθε συμβατική τυποίηση, οι χορευτές ήταν ελεύθεροι ν᾽ αυτοσχεδιάζουν, και για το πόσο μεγάλη μπορούσε να είναι η χορογραφική ποικιλία ας θυμηθούμε τον τραγικό Φρύνιχο, που καυχήθηκε ότι: σχήματα δ᾽ ὄρχησις τόσα μοι πόρεν, ὅσσ᾽ ἐνὶ πόντῳ / κύματα ποιεῖται χείματι νὺξ ὀλοή. (Πλούταρχ. Συμπ. 8.9).

4. Χαρακτηριστικά για τους χορούς στην Αρχαία Κωμωδία είναι χωρία όπως (α) η Έξοδος στους Σφήκες, όπου ο γερο-Φιλοκλέων, τρεις αδέξιοι χορευτές, γιοι του Καρκίνου, και τελικά ολόκληρος ο Χορός αποχωρούν χορεύοντας από την ορχήστρα, (β) η ομολογία του Χορού στην Ειρήνη, ότι …ὑφ᾽ ἡδονῆς / οὐκ ἐμοῦ κινοῦντος αὐτὼ τὼ σκέλει χορεύετον! (324κκ.· πβ. Πλούτ. 288)· (γ) η πολεμική σκηνή στούς Όρνιθες, όπου με διάφορα σχήματα ο χορός μιμείται και υποκαθιστά την καθαυτό σύγκρουση (327κκ), (δ) η Έξοδος στην Λυσιστράτη, όπου, μετά την διποδίαν, που εχόρεψαν οι Λάκωνες, ολόκληρος ο Χορός, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες, άντρες και γυναίκες, αποχωρούν χορεύοντας (1271κκ.), (ε) στις Θεσμοφοριάζουσες το πολλαπλά διαφωτιστικό χορικό, που παραθέτουμε σε μετάφραση Θρ. Σταύρου: Τώρα εμπρός, το χορό μας ας σύρουμ᾽ εμείς […] Προχωρείτε μ᾽ ένα πήδημα ελαφρό / και πιασμένες απ᾽ τα χέρια γύρω γύρω / με ρυθμό τρεχάτε, μπείτε στο χορό. / Κι όπως θα χοροπηδάτε / με τα πόδια σα φτερά, / ένα γύρο να κοιτάτε / και δεξιά κι αριστερά. […] Με βήμα ελαφρό, ρυθμικό / τρεχάτε, πηδάτε, γυρνάτε, / τραγούδι ζωηρό με καρδιά τραγουδάτε. / Ω Βάκχε μας, ω κισσοφόρε θεέ, / για σένα τον ύμνο θα υψώσω· μόνο έλα κι εσύ στο δικό μας χορό / καί σέρνε τον ο ίδιος … (947κκ.).

5. Οι χορευταράδες νέοι που παρίσταναν τις Θεσμοφοριάζουσες χόρευαν και τραγουδούσαν οι ίδιοι. Σωστά ο Λουκιανός σημειώνει ότι πάλαι μὲν γὰρ οἱ αὐτοὶ καὶ ᾖδον καὶ ὠρχοῦντο· σε νεότερες όμως εποχές, συνεχίζει … ἐπειδὴ κινουμένων τὸ ᾆσθμα τὴν ᾠδὴν ἐπετάραττεν, ἄμεινον ἔδοξεν ἄλλους αὐτοῖς ὑπᾴδειν (π. Ορχήσεως 30). Πότε έγινε αυτό, δεν το ξέρουμε· βέβαιο είναι μόνο ότι κιόλας στα χρόνια της Μέσης Κωμωδίας η συμμετοχή του Χορού, μαζί του και του χορού, στην ουσία των κωμωδιών ολοένα υποχωρούσε, ώσπου τη θέση του να πάρει ο τυπικός Χορός των μεθυσμένων νέων, που παρεμβάλλονταν χωρίζοντας τις πράξεις στις κωμωδίες της Νέας.

6. Βλ. L.B. Lawler, The Dance of the Ancient Greek Theater, Iowa University Press1964, της ίδιαςΟ χορός στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα: Κέντρο παραδοσιακού χορού 1984 (απρόσεκτη μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο του 1964)· Μ.-Η. Delavaud-Roux, «Dancer chez Aristophane», στον τόμο P. Thiercy & M. Menu (επιμ.), Aristophane: la langue, la scène, la cité, Bari: Levante 1997, σ. 295κκ.· βλ. και Γ.Μ.Σηφάκης, «Αριστοτέλους Ηθ. Νικ. 4,2,1123a 19-24 , και ο Χορός της Κωμωδίας στον τέταρτο αιώνα», μτφ. Τ. Γιάννου από αγγλικό άρθρο του 1971, στον τόμο Γ.Μ. Σηφάκης, Μελέτες για το αρχαίο θέατρο, Ηράκλειο: Π.Ε.Κ. 2007.