Β8. Λυρικά μέρη (γενικά)

1. Ως Λυρικά μέρη ορίζονται όλα τα μέλη, όλα τα τραγούδια που ακούγονταν στις δραματικές παραστάσεις:

- Χορικά, Μονωδίες και Αμοιβαία·

- τραγούδια απλά ή οργανωμένα σε αντιστροφικά συστήματα·

- τραγούδια ανεξάρτητα ή ενταγμένα σε μεγαλύτερα σχήματα·

- τραγούδια στο περιεχόμενό τους σχετικά ή άσχετα με την υπόθεση.

 

2. Ως τραγούδια τα Λυρικά μέρη φυσικό είναι να ξεχωρίζουν και με τη μετρική τους σύσταση. Σε αντίθεση με τα Διαλογικά μέρη, που κατά κανόνα είναι συνθεμένα κατά στίχον -σε ίαμβικά τρίμετρα, ιαμβικά τετράμετρα, τροχαϊκά τετράμετρα, σπάνια και σε άλλα μέτρα-, όπου το ίδιο μετρικό σχήμα επαναλαμβάνεται όσες φορές χρειαστεί, τα τραγούδια αποτελούν δικό τους καθένα προσωδιακό σύστημα από περιόδους (μουσικές φράσεις), που απαρτίζουν ποικίλα λυρικά μέτρα (ρυθμικές μονάδες), όπως, παραδείγματα:

ο ίαμβος ο κρητικός ο βακχείος ο χορίαμβος ο τροχαίος ο δάκτυλος το ημιεπές ο ανάπαιστος ο ιωνικός από μείζονος ο ιωνικός απ᾽ ελάσσονος ο δόχμιος ο αδώνειος

x - υ - - υ - υ - - - υ υ - - υ - x - υ υ - υ υ - υ υ - υ υ - υ υ - υ υ - - - υ υ υ υ - - υ - - υ - - υ υ - -

Σύμβολα: υ συλλαβή βραχύχρονη - συλλαβή μακρόχρονη x συλλαβή αδιάφορη, είτε μακρόχρονη είτε βραχύχρονη.

 

3. Οι παραπάνω ρυθμικές μονάδες τυχαίνει συχνά να είναι ενταγμένες σε παγιωμένα σύνολα, λυρικούς στίχους, όπως, παραδείγματα:

ο γλυκώνειος ο παροιμιακός ο αριστοφάνειος ο φαλαίκειος το ληκύθιον ο ιθυφαλλικός

x x - υ υ - x - υ υ - υ υ - υυ - - - υ υ - υ - - x x - υ υ - υ - υ - - - υ - υ - υ - - υ - υ - -

 

4. Διαφορετικά από τη δική μας, θυμίζουμε, η αρχαία στιχουργία βασιζόταν στην εναλλαγή των βραχύχρονων και μακρόχρονων συλλαβών, όχι των τονισμένων και των άτονων, όπως στα νεότερα Ελληνικά· και καθώς με τον καιρό η αρχαία προφορά ατόνησε και στην Κοινή ο χρόνος των συλλαβών εξισώθηκε, ήδη οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι δυσκολεύτηκαν ν᾽ αποκρυπτογραφήσουν και ν᾽ αναλύσουν τα μετρικά σχήματα των παλαιών ποιητικών κειμένων - ιδιαίτερα των λυρικών συνθέσεων, όπου, πέρα από την προσωδιακή πολυπλοκότητα του αντικειμένου, μεγάλο εμπόδιο στο έργο των μελετητών στάθηκε και η φτωχή και ανεπαρκής γνώση της αρχαίας Μουσικής.

 

5. Οι ίδιες δυσκολίες συνόδεψαν και συνοδεύουν ως σήμερα τη μελέτη των μετρικών σχημάτων της αρχαίας ποίησης. Μπορεί αρχαίοι και νεότεροι φιλόλογοι να έχουν συμφωνήσει σε πολλά και να έχει σήμερα παγιωθεί ένα καθολικό σύστημα μετρικής ανάλυσης· όμως οι αποκλίσεις στη διάγνωση και την ονοματολογία ποτέ δεν έλειψαν, ιδιαίτερα στις λυρικές συνθέσεις, όπου συχνά φιλόλογοι μελετητές και εκδότες των ποιητικών κειμένων διαφωνούν ακόμα και στην κωλομετρία, δηλαδή στο πώς πρέπει να χωριστούν οι μετρικές περίοδοι, και αντίστοιχα να καθοριστεί η στιχομετρία.

 

6. Για τα τραγούδια στον Αριστοφάνη βλ. L.P.E. Parker, The songs of Aristophanes, Oxford 1997· για μετρικά θέματα, βλ. Δ. Λυπουρλής, Αρχαία ελληνική μετρική: μια πρώτη προσέγγιση, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής 1963, Br. Snell, Μετρική της αρχαίας ελληνικής ποιήσεως, μτφ. Α. Νικήτας (από το γερμανικό πρωτότυπο του 1955), Αθήνα 1969, M.L. West, Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική μετρική, μτφ. Μ. Ξάνθου & Τ. Τυφλοπούλου (από το αγγλικό πρωτότυπο του 1987), Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών 1994, και ειδικά για το δράμα: A.M. Dale, The Lyric Metres of Greek Drama, Cambridge: CUP 1948. Μετρική ανάλυση όλων των αριστοφανικών κωμωδιών παραθέτει ο C. Prato, I canti di Aristofane, Roma: Ateneo 1962. Χρήσιμα για την κατανόηση των μετρικών φαινομένων είναι και τα W.B. Stanford, The sound of Greek, Berkeley: University of California Press 1967, και W. Sidney Allen, Vox Graeca: η προφορά της Ελληνικής στην κλασική εποχή, μτφ. Μ. Κάραλη & Γ. Παράσογλου (από το αγγλικό πρωτότυπο του 31984), Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών 2000.

Β8.1. Μονωδίες και αμοιβαία

1. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι τύχαινε συχνά στα πρώιμα κωμικά δρώμενα κάποιος από τους κωμαστές, μακάρι καλλίφωνος, να τραγουδούσε μόνος, ή σε αντιφωνία μ᾽ έναν ή περισσότερους άλλους, ένα αυτοσχέδιο ή προσχεδιασμένο τραγούδι. Το ίδιο συμβαίνει αργότερα και στις έντεχνες θεατρικές εκδηλώσεις, στις Κωμωδίες όσο και στις Τραγωδίες και στα Σατυρικά. Ότι στο πλαίσιο της δραματικής τέχνης όλα τα τραγούδια -μονωδίες, αμοιβαία και Χορικά- είχαν επηρεαστεί και από τη μουσική των προγενέστερων και σύγχρονών τους Λυρικών ποιητών είναι αυτονόητο.

 

2. Οι Μονωδίες δεν ήταν σπάνιες στην Κωμωδία. Στους Σφήκες, παράδειγμα, είναι ο φυλακισμένος Φιλοκλέων που τραγουδά τον καημό του (316κκ.), στις Νεφέλες ο Στρεψιάδης, πανηγυρίζοντας πως γλίτωσε τους δανειστές του (1154κκ.), στις Θεσμοφοριάζουσες ο Μνησίλοχος παριστάνοντας την Ανδρομέδα (1022κκ.)· στους πάντα πληθωρικούς Όρνιθες ακούγονταν τέσσερις μονωδίες: δύο από τον Έποπα, όταν προσκαλεί πρώτα την Αηδόνα (209κκ.), ύστερα τα πουλιά (227κκ.), μία από τον ανώνυμο Ποιητή, που έρχεται να ωφεληθεί από τα εγκαίνια της Νεφελοκοκκυγίας (904κκ.), και μία από τον Κινησία που έρχεται να ζητήσει φτερά (1372κκ.). Οι δύο τελευταίες, σατιρικές καθώς είναι, δεν απαιτούν ιδιαίτερα φωνητικά προσόντα· όμως ο κλητικός ύμνος στην Αηδόνα και η πρόσκληση των πουλιών αποτελούν περίτεχνες μουσικές συνθέσεις, που δε θα μπορούσε να τις αποδώσει ο υποκριτής, όποιος και αν ήταν. Γι᾽ αυτό ο Αριστοφάνης παρουσίασε τον Έποπα να μπαίνει στη φωλιά του για να ξυπνήσει τη Αηδόνα, έτσι ώστε οι μονωδίες να τραγουδηθούν από κάποιον ιδιαίτερα καλλίφωνο τραγουδιστή, κρυμμένο στα παρασκήνια. Διαφορετική λύση έδωσε ο Κάρολος Κουν στη θρυλική πια παράσταση των Ορνίθων, δίνοντας εξαρχής το ρόλο του Έποπα στον γνωστό για την καλή φωνή του Γιώργο Μούτσιο, που βέβαια τραγούδησε φανερά από το προσκήνιο!

 

3. Συχνά στις Κωμωδίες ήταν και τα Αμοιβαία, όπου συζητούσαν τραγουδιστά, όπως στην όπερα, είτε δύο από τα του δράματος πρόσωπα μεταξύ τους, είτε ένα μόνο με το Χορό. Έτσι, παράδειγμα, στους Αχαρνείς έχουμε το αμοιβαίο αντιστροφικό τραγούδι του Δικαιόπολη με το Χορό, όσο συσκευάζουν για πούλημα τον Συκοφάντη (929κκ.), έτσι στους Ιππείς ο Δήμος συζητά με το Χορό την πολιτική του (1111κκ.), έτσι στις Θεσμοφοριάζουσες ο Ευριπίδης ως δήθεν Περσέας αντιφωνεί με τον Μνησίλοχο που παριστάνει την Ανδρομέδα (1065κκ.), έτσι και ο Διόνυσος αντιφωνεί, όσο τραβάει κουπί, με τους (αόρατους;) Βατράχους (209κκ.)! Ξεχωριστό στις Εκκλησιάζουσες το αμοιβαίο του Νεανία εραστή με τη Νεανίδα αγαπημένη του, και με τη γριά που θέλει να της τον αρπάξει! (938κκ.).

 

4. Οι Εκκλησιάζουσες ανήκουν στη Μέση Κωμωδία, όπου, αν και τα αποσπάσματα δε μας βοηθούν, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι ποιητές εξακολουθούσαν να εντάσσουν στα έργα τους Μονωδίες και Αμοιβαία - όλο και λιγότερα όμως, ώσπου με τη Νέα Κωμωδία η όποια μουσική προσφορά να περιοριστεί στα παρένθετα Χορικά.