Ε7. Πολιτικές θέσεις
1. Από τους πρωτοπόρους ποιητές της Αρχαίας Κωμωδίας, οι παλαιότεροι -ο Χιωνίδης, ο Μάγνης κ.ά.- έζησαν στην ηρωική εποχή των Περσικών πολέμων· οι διάδοχοί τους -ο Κρατίνος, ο Κράτης, ο Φερεκράτης κ.ά.- ανδρώθηκαν και έδρασαν στα δοξασμένα χρόνια του Θεμιστοκλή, του Κίμωνα, του Δίκαιου Αριστείδη και του Περικλή· τελευταία γενιά, ο Αριστοφάνης και οι σύγχρονοί του -ο Εύπολης, ο Πλάτων, ο Στράττης κ.ά.- λίγο τη χάρηκαν την περίοδο της ακμής, καθώς το μεγαλυτερο μέρος της ζωής και της δράσης τους συμπίπτει με τον Πελοποννησιακό πόλεμο και τη βαθμιαία παρακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας.
2. Αθηναίοι όλοι τους, οι ποιητές της Αρχαίας βέβαιο είναι πως ευνοούσαν και στήριζαν την Αθήνα από πατριωτισμό, και το δημοκρατικό της πολίτευμα από πεποίθηση. Είναι όμως το ίδιο βέβαιο, και εύκολα τεκμηριώνεται, ότι στις κωμωδίες τους δε δίσταζαν να επιτεθούν προσωπικά στους πολιτικούς ηγέτες, στους δημοκρατικούς θεσμούς και στο κυβερνητικό σύστημα γενικότερα. Ανάγκη και χρέος ήταν για τους κωμωδιογράφους να ξεσκεπάζουν και να χτυπούν με σφοδρότητα τις κάθε λογής αδυναμίες της εποχής τους: ανάγκη, γιατί ο θαυμασμός και τα δοξαστικά δε συγγενεύουν με το γέλιο, και χρέος, γιατί σε όλες τις εποχές ο λαός το περιμένει, και οι κωμικοί ποιητές έχουν τη δυνατότητα με την κωμικὴν ἄδειαν να φανερώνουν τις κρυφές αλήθειες και να καυτηριάζουν τα κακώς κείμενα.
3. Στην περίπτωση του Αριστοφάνη, ο πατριωτισμός του φανερώθηκε ρητά, όταν το 425 π.Χ., στους Αχαρνείς, έχοντας πρόσφατα κατηγορηθεί πως κακολόγησε την Αθήνα μπροστά στους συμμάχους, έχοντας κλείσει ως Δικαιόπολης ιδιωτική ειρήνη με τον εχθρό και εξαγγείλει πως θα μιλήσει ὑπὲρ Λακεδαιμονίων (369), λέγοντας δεινὰ μὲν δίκαια δέ (501), δηλώνει: ἐγὼ … μισῶ μὲν Λακεδαιμονίους σφόδρα, / καὐτοῖς ὁ Ποσειδῶν οὑπὶ Ταινάρῳ θεὸς / σείσας ἅπασιν ἐμβάλοι τὰς οἰκίας· / κἀμοὶ γάρ ἐστ᾽ ἀμπέλια διακεκομμένα· και συνεχίζει αποδίδοντας, όπως και πολλοί άλλοι, τo ξέσπασμα του πολέμου στον Περικλή (509κκ.). Τον επόμενο χρόνο, στην Πάροδο των Ιππέων, ο Χορός τον επαινεί ακριβώς γιατί τοὺς αὐτοὺς ἡμῖν μισεῖ, τολμᾷ τε λέγειν τὰ δίκαια. Όσο για το πολίτευμα, ποιος θα αμφισβητήσει το δημοκρατικό φρόνημα του ποιητή που με κάθε ευκαιρία, άμεσα και έμμεσα, υπερασπίστηκε τα δίκαια του πλήθους;
4. Υπάρχουν ωστόσο χωρία, όπου θα μπορούσε κανείς σε πρώτη ανάγνωση να πιστέψει ότι ο Αριστοφάνης δεν την στέργει τη δημοκρατία. Έτσι, κάποια στιγμή στους Όρνιθες, ο Ποσειδώνας αγανακτεί με τον συναποσταλμένο του βαρβαρώτατον θεόν, τον Τριβαλλό, που ούτε να ντυθεί σωστά δεν ξέρει, και ανακράζει: ὦ δημοκρατία ποῖ προβιβᾷς ἡμᾶς ποτε, / εἰ τουτονί γ᾽ ἐχειροτόνησαν οἱ θεοί! (1570-71)· δεν είναι όμως το δημοκρατικό πολίτευμα και το εκλογικό σύστημα που αποτελούν στόχο του ποιητή, αλλά η γνωστή -και στον Ξενοφώντα (Ανάβ. 4.6.11-16)- δυσκολία του πλήθους να εκλέξει πάντα τους καλύτερους. Όχι τη δημοκρατία, αλλά τη σφαλερή λειτουργία της στηλιτεύει ο Αριστοφάνης, και στους Αχαρνείς και στους Ιππείς και σε άλλα του έργα· και όταν στους Όρνιθες ο Έποπας αποδίδει στον Πεισθέταιρο την επιθυμία να «αριστοκρατηθεί», ο Αθηναίος απαντά: ἐγώ; / ἥκιστα· καὶ τὸν Σκελλίου βδελύττομαι: σιχαίνομαι και του Σκελλία το γιο - μόνο και μόνο γιατί τον έλεγαν Αριστοκράτη!
5. Απορριπτική είναι φυσικά και η θέση του απέναντι στην τυραννία (Λυσιστρ. 630κκ., Θεσμ. 338κκ., 1144)· όμως αυτό δεν τον εμποδίζει να ειρωνεύεται τον υπερβολικό φόβο που είχαν ακόμα στις μέρες του οι δημοκρατικοί Αθηναίοι για τους τυράννους. Αν κανείς σκοτώσει κάποιον από τους πεθαμένους τυράννους, διακηρύσσει ο Χορός των Ορνίθων, θα πάρει αμοιβή ένα τάλαντο! (1074κκ.· πβ. Σφήκ. 488-490). Τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου θυμίζει η Διὸς τυρρανίς, που μνημονεύεται στις Νεφέλες (564), στον Πλούτο (124) και στους Όρνιθες (1643), όπου τελικά την κληρονομεί ο Πεισθέταιρος (1708)!
6. Προβληματισμό προκαλεί ένα χωρίο από την Παράβαση των Βατράχων, όχι βέβαια για τη θέση ότι τὸν ἱερὸν χορὸν δίκαιόν ἐστι χρηστὰ τῇ πόλει ξυμπαραινεῖν καί διδάσκειν, αλλά για τη συνέχεια, όπου με το στόμα των Μυστών ο ποιητής συστήνει να συγχωρεθούν και ν᾽ αμνηστευτούν όσοι είχαν συνεργαστεί με το ολιγαρχικό κίνημα του 411 π.Χ. και τη λιγόζωη κυβέρνηση των Τετρακοσίων (686κκ.). Με την παλινόρθωση της δημοκρατίας οι Αθηναίοι τούς είχαν στερήσει τα πολιτικά τους δικαιώματα, απειλούσαν να τους δικάσουν - και ξαφνικά ο Αριστοφάνης ζητά μὴ μνησικακεῖν, αλλά ἐξισῶσαι τοὺς πολίτας κἀφελεῖν τὰ δείματα, κοντολογίς τοὺς ἀτίμους ἐπιτίμους ποιῆσαι! Και όμως, από το χωρίο αυτό δε συνάγεται ότι ο ποιητής ήταν φίλος της ολιγαρχίας (L. Radermacher, 1921)· συμφιλίωση και πολιτική ισότητα ήταν απαραίτητες για τη σωτηρία της δημοκρατικής Αθήνας του 405 π.Χ., που έστεκε ένα βήμα πριν την καταστροφή. Έτσι, οι Αθηναίοι την καλοδέχτηκαν τη συμβουλή, και λίγους μήνες αργότερα, όταν χάθηκε η μάχη στους Αιγός Ποταμούς, την ακολούθησαν! - οὕτω δὲ ἐθαυμάσθη τὸ δρᾶμα διὰ τὴν ἐν αὐτῷ παράβασιν, ὥστε καὶ ἀνεδιδάχθη (Υπόθεση).
7. Φανερή είναι η αγάπη και η έγνοια του Αριστοφάνη για τους απλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα για τους αγρότες που αποκλεισμένοι από τα κτήματά τους περισσότερο από τους άλλους υπόφεραν όσο κρατούσε ο πόλεμος. Αυτή η πραγματικότητα και αυτή η έγνοια οδήγησαν τον ποιητή να υποστηρίξει τόσο συχνά και τόσο έντονα -στους Αχαρνείς, στην Ειρήνη, και στη Λυσιστράτη- την ανάγκη της ειρήνης - και ήταν ο έντονος φιλειρηνισμός που τον οδήγησε να προεξοφλήσει στην Ειρήνη και στη Λυσιστράτη το όραμα της πανελλήνιας ομόνοιας και συνεργασίας, όπως θα το διατύπωναν αργότερα ο Γοργίας και ο Ισοκράτης.
8. Στην πολιτική ιδεολογία του Αριστοφάνη, ας συνυπολογίσουμε το ενδιαφέρον του για την Εκπαίδευση, όπως φανερώθηκε στην πρώτη του κωμωδία, τους Δαιταλείς (Συντράπεζους) και συνεχίστηκε στις Νεφέλες. Και στα δύο έργα ο ποιητής συγκρίνει την ἀρχαίαν παιδείαν, που ανάθρεψε τους Μαραθωνομάχους, με την καινὴν παίδευσιν των νεότερων: ο Σώφρων και ο Δίκαιος Λόγος από τη μια, ο Καταπύγων και ο Άδικος Λόγος -έμμεσα και ο Σωκράτης ως εκπρόσωπος της Σοφιστικής- από την άλλη. Η σύγκριση ήταν ολοφάνερα άνιση, η ζυγαριά βάραινε από τη μεριά της αρχαίας αρετής, αλλά βέβαια, όσο δικαιολογημένη και αν είναι από τα πράγματα η νοσταλγία του παλιού καλού καιρού, όσο δίκαιη και αν είναι η καταδίκη των κατοπινών καταστάσεων, το ποτάμι της ιστορικής εξέλιξης δε γυρίζει πίσω.
9. Με όλα αυτά, η ιδέα ότι ο Αριστοφάνης ήταν αντιδραστικός, αν όχι και ολιγαρχικός, φιλολάκων κτό. πρέπει να θεωρηθεί πλανημένη. Ζώντας σε εποχή άκρατης δημοκρατίας, κυβερνημένης το περισσότερο από δημαγωγούς, ο ποιητής φυσικό ήταν να στηλιτεύει όχι μόνο επώνυμους ηγέτες -σαν τον Κλέωνα, που είχε και προσωπικούς λόγους να τον εχθρεύεται-, αλλά και πολιτικά φαινόμενα, ήθη, θεσμούς και καταστάσεις. Παρόμοια, ζώντας σε εποχή πολέμου, που τελικά οδήγησε στην καταστροφή, φυσικό ήταν όχι μόνο να παρουσιάζεται, αλλά και να είναι φανατικός φιλειρηνιστής.
10. Σπάνια οι ποιητές της Μέσης Κωμωδίας ασχολήθηκαν με συγκεκριμένα πολιτικά θέματα της εποχής και της πόλης τους. Με το γύρισμα από τον 5ο στον 4ο π.Χ. αιώνα μέσα στους πρώτους βλέπουμε και τον Αριστοφάνη να εγκαταλείπει την αθηναϊκή θεματολογία για ν᾽ ασχοληθεί με τους γενικότερους προβληματισμούς της νέας εποχής: με την αναζήτηση του ιδανικού πολιτεύματος και της συνακόλουθης κοινωνικής αρμονίας. Έτσι συμβαίνει στις Εκκλησιάζουσες και στον Πλούτο η κωμική έμπνευση να συγγενεύει με τις φιλοσοφικές προτάσεις του Πλάτωνα στην Πολιτεία. Στη Νέα Κωμωδία, όπου το γενικό πλαίσιο είναι κοσμοπολιτικό, αλλά η δράση περιορίζεται στις γειτονιές και στα σπίτια, η πολιτική σάτιρα δεν έχει πια θέση.
11. Θεμελιακό, αλλά ξεπερασμένο είναι το βιβλίο του M. Croiset, Aristophane et les parties d᾽ Athènes, Paris 1906· σημαντικό το άρθρο του A.W. Gomme, «Aristophanes and Politics» (1938), ανατυπωμένο στον τόμο H.-J. Newiger (επιμ.), Aristophanes und die Alte Komödie, Wege der Forschung 265, Darmstadt1975, σ. 75-98· για τις νεότερες απόψεις, βλ. Η. Σπυρόπουλος, «Η πολιτική σάτιρα του Αριστοφάνη», στον τόμο Ο Αριστοφάνης και η αρχαία κωμωδία, Π.Ε.Φ. Σεμινάριο 33, Αθήνα: Μεταίχμιο 1990, σ. 67-83, P. Cartledge, Aristophanes and his Theatre of the Absurd, London: Bristol Classical Press 21995 και K. Sidwell, Aristophanes the Democrat: the Politics of Satirical Comedy during the Peloponnesian War, Cambridge: CUP2009.
