Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Τη δεύτερη διάσταση του μεταρρυθμιστικού προγράμματος του Καταρτζή συνιστούσαν οι απόψεις του για τη δραστική αναμόρφωση της γραπτής γλώσσας και της γλώσσας της αγωγής. Η ακατανόητη γλώσσα του νεοαριστοτελικού υπομνηματισμού όφειλε, κατά τον Καταρτζή, να εγκαταλειφθεί και να αντικατασταθεί από το νεότερο ελληνικό ιδίωμα, το οποίο αποκαλούσε «ρωμαίϊκια γλώσσα», γλώσσα των απογόνων των χριστιανών Ρωμαίων της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή των νεότερων Ελλήνων. Οι απόψεις του Καταρτζή για το γλωσσικό ζήτημα αποτελούσαν το πιο ριζοσπαστικό τμήμα της διαφωτιστικής του θεωρίας. Σε συνειδητή αντίθεση με τον σεβάσμιο πατριάρχη του νεοελληνικού Διαφωτισμού Ευγένιο Βούλγαρη, ο οποίος είχε ακλόνητα υποστηρίξει ότι μόνο το αττικό ύφος θα μπορούσε να εκφράσει τα υψηλά νοήματα της φιλοσοφίας και κατά συνέπεια ήταν η μόνη γλώσσα που άρμοζε στον Διαφωτισμό, ο Καταρτζής τόνιζε τις αρετές και τις δυνατότητες του νεότερου ελληνικού ιδιώματος. Τόνιζε ότι η ομιλούμενη νεοελληνική, η «ρωμαίκια γλώσσα», «έχει στα λογογραφικά της τη μελωδία, και στα ποιητικά της ρυθμό, και το πάθος και την πειθώ στα ρητορικά της». Κατά συνέπεια «η καλλιέργια της, κ' η συγγραφή βιβλίων σ' αυτήνα είναι γενική και ολική αγωγή του έθνους».

Αυτό που χρειαζόταν ήταν η μεθοδική καταγραφή των γραμματικών κανόνων της φυσικής γλώσσα και η καλλιέργειά της από τους μορφωμένους άνδρες του έθνους, έτσι ώστε να φτάσει σε τελειότητα ανάλογη με εκείνην της αρχαίας ελληνικής και των νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσών. Πράγματι, ο Καταρτζής συνέταξε Γραμματική της Ρωμαίκιας Γλώσσας ως προσωπική συμβολή σ' αυτή την προσπάθεια. Υπήρξε δε αρκετά κατηγορηματικός, τόσο ως προς τους στόχους αυτής της γλωσσικής μεταρρύθμισης όσο κι ως προς τις ευρύτερες υποχρεώσεις των ανθρώπων των γραμμάτων να βοηθήσουν στην επιτυχία της:

Όθεν με πολύν πόνο ρεκομμανδάρω αυτό το έργο στους σοφούς και δυνατούς του έθνους μου, ειστό να το βάλουν σε πράξι, και θέλουν ιδή στο κοινό τ' όφελος οπού είδαν τόσα και τόσα έθνη της Ευρώπης από την καλλιέργια της γλώσσας τους, κι από τη σπουδή των τεχνών και επιστημών στη γλώσσα τους· το οποίο δεν πιστεύω να βρεθή άνθρωπος να μην τ' ορέγεται στο έθνος του, αλλά μένει στους σοφούς και δυνατούς να το εκβιβάσουν.

Η καλλιέργεια της κοινής γλώσσας θα γινόταν η λεωφόρος της πολιτισμικής προόδου, αφού θα απελευθέρωνε τη δημιουργική ενεργητικότητα που μέχρι τότε κατέπνιγε η σχολαστική εκπαίδευση με τη νεκρή της γλώσσα. Επιπλέον η υιοθέτηση του νεοελληνικού ιδιώματος θα άνοιγε τις πύλες της εκπαίδευσης σε ολόκληρη την κοινωνία και θα καθιστούσε τα πλεονεκτήματα του Διαφωτισμού προσιτά σε όλους. Αυτός ακριβώς ήταν ο στόχος του Καταρτζή: η γλώσσα δεν ήταν αυτοσκοπός, αποτελούσε απλώς το όργανο για τη μετάδοση και την εξάπλωση της γνώσης, της χρήσιμης και κοινωνικά σημαντικής γνώσης. Η στάση αυτή απέναντι στο γλωσσικό ζήτημα είχε βαθιά δημοκρατικό νόημα. Αυτές οι προθέσεις μετέβαλλαν το γλωσσικό σε πολιτικό ζήτημα και εξηγούν γιατί βρέθηκε στο επίκεντρο τόσο οξείας διαμάχης στη μεταγενέστερη ελληνική πολιτισμική ιστορία. Στις απαρχές ήδη της διαμάχης ο Καταρτζής έδωσε την πιο τολμηρή και ριζοσπαστική απάντηση στο γλωσσικό ζήτημα. Η δική του, βεβαίως, ήταν η μόνη λογικά δυνατή απάντηση, αλλά τα διακυβευόμενα στη διαμάχη δεν επέτρεψαν ποτέ να διευθετηθεί το ζήτημα με τον τρόπο που εκείνος αρχικά οραματιζόταν. Πράγματι, με τις πρακτικές εφαρμογές των γλωσσικών του επιλογών ο Καταρτζής προχώρησε πιο πέρα από οποιονδήποτε άλλον υπερασπιστή της χρήσης της κοινής γλώσσας μεταξύ των συγχρόνων του ‑συμπεριλαμβανομένου και του Μοισιόδακα.

Η επιλογή του γλωσσικού οργάνου μπορούσε να καρποφορήσει με αυτά που οι άνθρωποι θα έγραφαν και θα διάβαζαν σ' αυτό, καθώς και με τα κοινωνικά πλεονεκτήματα που θα πήγαζαν από αυτή την παραγωγή. Μετά το γλωσσικό ζήτημα η πιο σοβαρή φροντίδα του Καταρτζή αφορούσε τις ανάγκες της ελληνικής παιδείας σε χρήσιμα βιβλία. Για να καλυφθούν οι ανάγκες της φωτισμένης αγωγής, καθώς και οι απαιτήσεις της πολιτισμικής αλλαγής, η παραγωγή νέων βιβλίων και εγχειριδίων είχε ουσιαστική σημασία. Ο Καταρτζής γνώριζε, ωστόσο, ότι η σύνθεση ενός βιβλίου δεν ήταν εύκολο έργο. Λύση στο πρόβλημα μπορούσαν να δώσουν οι μεταφράσεις. Οι σκέψεις του πάνω σ' αυτό το θέμα αποτελούσαν την τρίτη διάσταση του διαφωτιστικού του προγράμματος. Οι βασικές ανάγκες της ελληνικής παιδείας σε νέα βιβλία μπορούσαν να αντιμετωπισθούν με τη μετάφραση των πιο κατάλληλων πηγών που ήταν διαθέσιμες στις γλώσσες των πολιτισμένων εθνών της Ευρώπης. Έτσι, η μετάφραση ευρωπαϊκών βιβλίων έγινε οργανικό τμήμα του προγράμματος του Καταρτζή. Για να καθοδηγήσει τους επίδοξους μεταφραστές, συνέταξε ειδικές οδηγίες σχετικά με τη μέθοδο και την τεχνική της μετάφρασης και παρακινούσε όλους, όσοι ενδιαφέρονταν για το γένος τους και ποθούσαν την ανόρθωσή του, να επιχειρήσουν μεταφράσεις χρήσιμων βιβλίων. Η συμβουλή του έπεσε σε γόνιμο έδαφος. Μερικά από τα πιο σημαντικά έργα του Διαφωτισμού μεταφράστηκαν στα ελληνικά από τους συνεργάτες και τους μαθητές του. Οι πρώτες προσπάθειες για να παρουσιαστούν ο Fontenelle, ο Montesquie, ο Condillac και ο Lalande στους Έλληνες αναγνώστες έγιναν από μέλη του πνευματικού κύκλου του Καταρτζή στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.