Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

div(copyright).
α. Βουτυράς, Ε. 2001.

Η εισαγωγή του αλφαβήτου. Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, 210-217. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], σελ.211-212.

© Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]

Οι Έλληνες δεν παρέλαβαν αυτούσια καμία από τις γνωστές βορειοσημιτικές γραφές, αλλά εισήγαγαν στο αλφάβητό τους τροποποιήσεις που καθιστούσαν ευχερέστερη την καταγραφή της δικής τους γλώσσας. Αυτός είναι ένας επιπρόσθετος λόγος που εμποδίζει να ταυτίσουμε με βεβαιότητα τη συγκεκριμένη γραφή που υπήρξε το άμεσο πρότυπο του ελληνικού αλφαβήτου. H σημαντικότερη αλλαγή ήταν η εισαγωγή των φωνηέντων, χωρίς τα οποία θα ήταν εξαιρετικά δυσχερής (ίσως και αδύνατη) η γραπτή απόδοση της ελληνικής γλώσσας με τρόπο κατανοητό: σε αντίθεση με τις σημιτικές γλώσσες, η ελληνική (ως ινδοευρωπαϊκή γλώσσα) δεν είναι δυνατόν να καταγραφεί ικανοποιητικά χωρίς τη δήλωση των φωνηέντων εξαιτίας του κλιτικού της συστήματος και των μεταβολών στις οποίες υπόκεινται τα θεματικά φωνήεντα (Thomas 1992, 55). Έχει σημασία να θυμηθούμε ότι τα φωνήεντα δηλώνονται και στις συλλαβογραφικές ελληνικές γραφές, δηλαδή στη γραμμική B και στο κυπριακό συλλαβάριο. Ως φωνήεντα χρησιμοποίησαν οι Έλληνες σύμβολα, τα περισσότερα από τα οποία δήλωναν στη «φοινικική» γραφή φθόγγους (σύμφωνα ή ημίφωνα) που δεν υπήρχαν στη δική τους γλώσσα. Tα σύμβολα αυτά ήταν αρχικά πέντε: 'alep (> A), he (> E), jod (> I), 'ajin (> O) και waw (> Y). Tα τέσσερα πρώτα από αυτά διατήρησαν τη θέση που είχαν στο «φοινικικό» αλφάβητο· το πέμπτο, αντίθετα, που δήλωνε τον φθόγγο [u], ήταν παραλλαγή του αντίστοιχου «φοινικικού» συμβόλου και τοποθετήθηκε μετά το τελευταίο γράμμα, το T (taw, ταυ), επειδή το ελληνικό αλφάβητο διατήρησε στην αρχική του θέση το waw με τη μορφή [ ή Ϝ (στην οποία το γράμμα αυτό οφείλει την ονομασία δίγαμμα) για να δηλώσει το χειλικό ημίφωνο [w], που υπήρχε ακόμη στις περισσότερες διαλέκτους.

div(copyright).
β. Χριστίδης, Α.-Φ. 2005.

Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], σελ. 97-102.

© Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

div(copyright).
γ. Brixhe, C. 2007.

The history of the alphabet: Some guidelines for avoiding oversimplification. Στο History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity, ed. A.-F.Christidis, 277-287. Cambridge: Cambridge University Press, σελ. 284-285.

© Cambridge University Press (για την αγγλική γλώσσα) & Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (για την ελληνική γλώσσα)

Η ίδια η συμφωνική δομή της χαναανιτικής γραφής απέκλειε φυσικά τους Έλληνες και από την ελάχιστη ακόμη σήμανση των φωνηέντων την οποία και είχαν ανάγκη (πρβ. ήδη το μυκηναϊκό και κυπριακό συλλαβάριο).

Διαβάζοντας τους σύγχρονους μελετητές σχηματίζει κανείς γενικά την εντύπωση ότι, στον τομέα αυτό, η απόδοση ενός σημείου σε έναν φθόγγο ήταν, τις περισσότερες φορές, αυθαίρετη. Αν κάποιο σύμβολο που χρησιμοποιόταν από τους Φοίνικες για έναν λαρυγγικό ή φαρυγγικό φθόγγο χρησιμοποιήθηκε για ένα ελληνικό φωνήεν, αυτό σημαίνει, λένε, ότι οι Έλληνες δεν διέθεταν το αντίστοιχο φώνημα και κατά συνέπεια, το εν λόγω σύμβολο ήταν διαθέσιμο. Ακόμη και για το /i(:)/ και το /u(:)/, όπου οι αρχές της απόδοσής τους είναι πιο προφανείς, οι μελετητές περιορίζονται στο να υπογραμμίζουν αυτό το προφανές, χωρίς να την καθιστούν περαιτέρω σαφή (έτσι και ο Heubeck 1979, 90).

Στην πραγματικότητα η φωνηεντοποίηση της γραφής έτσι όπως εμφανίστηκε, προκλήθηκε μηχανικά από τις σωρρευτικές εντυπώσεις του ονόματος των γραμμάτων, από τους νόμους που διέπουν τις επαφές μεταξύ γλωσσών και από την ακροφωνία: «Πώς το λένε αυτό το γράμμα;» ρωτούσε ο Έλληνας τον Φοίνικα - «'aleph» απαντούσε ο τελευταίος. Αλλά ο πρώτος άκουγε a το αρχικό γράμμα της λέξης και, χάρη στη σχέση ανάμεσα σε αυτό το αρχικό γράμμα και την αξία του σχήματος, είχε στη διάθεσή του ένα σύμβολο για τα φωνήεντα με χροιά a. Το ίδιο ισχύει και για το hé, που ακουγόταν /e/ και οδήγησε στο /e(:)/ και για το jod που γινόταν αντιληπτό ως [ijô-] και οδήγησε στο /i(:)/. Στην τελευταία περίπτωση ασκούσαν ασφαλώς επίδραση και ήταν καθοριστικής σημασίας για την κατάταξη του waw, οι αρθρωτικοί και λειτουργικοί δεσμοί μεταξύ των /i(:)/ και j και των /u(:)/ και w αντίστοιχα. Μόνο η σύνδεση του 'ayin (που δήλωνε ένα φαρυγγικό ένηχο, εξίσου αδύνατο να το αντιληφτεί ελληνικό αυτί) με την κατηγορία φθόγγων o φαίνεται να αντικρούει αυτά τα συμπεράσματα.

Στην πραγματικότητα το 'ayin δήλωνε το «μάτι» και, πιθανόν, επειδή το σχήμα του ανακαλούσε άμεσα το αντικείμενο αναφοράς του, ήταν αναμφίβολα το μόνο που μεταφράστηκε: όλα τα ελληνικά ονόματα για το «μάτι» αρχίζουν με ο. Δεν γνωρίζω τί επιλέχτηκε. Εν πάση περιπτώσει η αρχή της ακροφωνίας έδωσε και εδώ στους Έλληνες ένα σημείο για το ο. Καθώς όμως ήταν αλλογενές, αφού ήταν μόνο σημαίνον, το όνομα αυτό αντικαταστάθηκε στη συνέχεια από μια λειτουργική ονομασία (τὸ ὄ, τὸ οὖ, αργότερα τὸ ὂ μικρόν).

Είτε ορισμένες διάλεκτοι είχαν χάσει τη δασύτητα πριν είτε μετά την υιοθέτηση του αλφαβήτου, η ίδια ακροφωνική αρχή εξηγεί τη συμφωνική ή φωνηεντική χρήση του het [he/ ε:ta] για κάποιους, [e/ ε:ta] για άλλους, δίνοντας στους μεν ένα σημείο για το h και στους δε για το e/ ε:. Αργότερα, είναι και πάλι η ίδια αρχή που, επεκτεινόμενη στην πρώτη συλλαβή του ονόματος, επιτρέπει να κατανοήσουμε τη χρήση αποφωνηεντοποιημένων γραφών όπως ΗΡΑΚΛΕΣ ή ΗΡΜΕΣ για το Hε̄ρακλε̃ς (Ἡρακλῆς)και Ηερμε̃ς (Ἑρμῆς).

Η αντιστοίχηση των φωνηεντικών σημείων δεν οφείλει επομένως τίποτε στην τύχη, όπως τίποτε δεν οφείλει και στις παραξενιές ενός μεμονωμένου ατόμου, που, έχοντας από τη μια μεριά «διαθέσιμα» κάποια σημεία και από την άλλη μια σειρά φωνηέντων που ήθελε να σημάνει, συνέδεσε τυχαία τα μεν και τα δε.

Εφόσον τα ίδια αίτια έχουν πάντα τα ίδια αποτελέσματα, η φωνηεντοποίηση αυτή μπορούσε παντού να ασκήσει την ίδια επίδραση, και το να συναγάγουμε από αυτό ένα επιχείρημα υπέρ της άποψης «a single man at a single time», σημαίνει ότι παραγνωρίζουμε πλήρως τους μηχανισμούς που επενέργησαν στη μεταφορά.

p(author). Μετάφραση: Μ. Αραποπούλου