Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Έχουν προταθεί πολλές ταξινομήσεις, όπως η τριμερής του Γ. Χατζηδάκι σε Ανατολική (Ιωνική-Αττική), Αχαϊκή (βόρεια ή Αιολική, νότια ή Αρκαδοκυπριακή) και Βορειοδυτική (Βορειοδυτική, Δωρική), στις οποίες πρόσθεσε ως ανάμεικτες διαλέκτους τη Μακεδονική, «ἥτις ἔκ τινων φθογγικῶν τεκμηρίων φαίνεται συγγενὴς τῆς βορειοδυτικῆς καὶ τῆς ἀργείας» και την Παμφυλιακή, που περιλαμβάνει αχαϊκά και δωρικά στοιχεία. Πάντως ευρύτερα αποδεκτή εμφανίζεται η διαίρεση που υιοθέτησε ο Μπακ (C. D.Buck) στο κλασικό έργο του Oι ελληνικές διάλεκτοι (Τhe Greek Dialects, Σικάγο, 1955), λαμβάνοντας υπ' όψιν γεωγραφικά κριτήρια: την κατανομή των διαλέκτων πριν από τις μεγάλες μεταναστευτικές κινήσεις. Κατά τον Αμερικανό διαλεκτολόγο, η Αρχαία Ελληνική διακρίνεται: 1) σε Δυτική, που υποδιαιρείται σε Βορειοδυτική και σε Δωρική, και 2) σε Ανατολική, που περιλαμβάνει την Αττική-Ιωνική, την Αιολική (της Λέσβου κ.ά. ή Μικρασιατική Αιολική - Θεσσαλική και Βοιωτική, ανάμεικτες, ιδίως η Βοιωτική, με σημαντικό αριθμό βορειοδυτικών στοιχείων) και την Αρκαδοκυπριακή (όρος βέβαια συμβατικός, όχι κατάλληλος όσον αφορά στις διαλέκτους κατά τη μυκηναϊκή περίοδο). Στην Αρκαδοκυπριακή εντάσσεται η Παμφυλιακή, ανάμεικτη με πολλά δωρικά χαρακτηριστικά. Η ταξινόμηση αυτή πλεονεκτεί έναντι άλλων, διότι δεν στηρίζεται σε υποθετικές -όχι πάντοτε ασφαλείς- προϊστορικές σχέσεις των ελληνικών φύλων, αλλά στο συγχρονικό κριτήριο της γεωγραφικής κατανομής (ο Μπακ πάντως δεν διακρίνει φαινόμενα χρονολογικώς διαφορετικά ούτε λειτουργικώς-δομικώς σημαντικά από άλλα μικρότερης σημασίας).

Ως κριτήρια γενετικής ταξινομήσεως πρέπει να λαμβάνονται υπ' όψιν όσο το δυνατόν περισσότερα κοινά δομικά χαρακτηριστικά, που οφείλονται σε στενή συγγένεια και όχι σε δανεισμό (πβ. το αττικό και ευβοϊκό -ττ-, δάνειο από τη Βοιωτική) ή σε παράλληλη εξέλιξη (πβ. τη σίγηση της δασείας στην Ανατολική Ιωνική, την Κρητική της Γόρτυνος και την Ηλειακή). Αντίθετα, στην τυπολογική ταξινόμηση ενδιαφέρουν τα κοινά χαρακτηριστικά άσχετα αν ανάγονται σε συγγένεια, δανεισμό ή παράλληλη εξέλιξη. Τα διάφορα χαρακτηριστικά διαμορφώνουν τις ισόγλωσσες ή ισόγλωσσες γραμμές ενός γλωσσικού-διαλεκτικού άτλαντα, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο μελέτης της διαλεκτικής γεωγραφίας.

Ο Κόουλμαν (R. Coleman) υπολόγισε τους συντελεστές αλληλεξαρτήσεως των διαφόρων διαλέκτων της κλασικής εποχής, υιοθετώντας τη μαθηματική- στατιστική μέθοδο ως ακριβέστερη. Παραπλήσια μέθοδο χρησιμοποίησε ο Μπάρτονεκ στο έργο του Ταξινόμηση των δυτικών ελληνικών διαλέκτων περί το 350 π.Χ. (Classification of the West Greek Dialects at the Time about 350 B.C., Άμστερνταμ-Πράγα, 1972), εξετάζοντας, όμως, ταυτόχρονα διαλεκτικά φαινόμενα και επιχειρώντας ταξινόμηση των φαινομένων ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους. Πριν παρουσιασθεί η ταξινόμηση αυτή, θα αναφερθούν ορισμένες παλαιότερες προσπάθειες να ταξινομηθούν οι δυτικές διάλεκτοι.

Τον περασμένο αιώνα ο Άρενς (L. H. Ahrens) διέκρινε τις δυτικές διαλέκτους σε αυτές που αποτελούν την αυστηρά Δωρική (Doris severior: Λακωνική και Μεσσηνιακή, Κρητική, Κυρηναϊκή) και σε αυτές που εντάσσονταν στην ανειμένη/ήπια Δωρική (Doris mitior: οι άλλες δωρικές διάλεκτοι, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν οι σήμερα ονομαζόμενες βορειοδυτικές). Στις πρώτες η συναίρεση των εε, οο, και η αντέκταση των ε, ο, έδιναν η, ω: τρῆς, ἵππω, και ἠμί, ξῆνος, νόμως. Στις δεύτερες εμφανίζονταν ει και ου (πβ. Ιωνική-Αττική): τρεῖς, ἵππου, ξεῖνος, νόμους. Αργότερα ορισμένοι θεώρησαν τις βορειοδυτικές διαλέκτους, όπως τις ονόμασε ο Μπρούκμαν (K. Brugmann), ιδιαίτερη ομάδα, μεταβατικό στάδιο μεταξύ Δωρικής και Αιολικής, ενώ άλλοι τις χαρακτήρισαν ψευδοδωρικές ή βορειοδωρικές. Ο Μπακ στις βορειοδυτικές εντάσσει, εκτός από τη βορειοδυτική Κοινή της Αιτωλικής Συμπολιτείας, και την Ηλειακή, ενώ τη διάλεκτο της Αχαΐας ή Πελοποννησιακή Αχαϊκή, γνωστή σχεδόν αποκλειστικά από την εποχή της Αχαϊκής Συμπολιτείας, ταυτίζει με τη Δωρική Κοινή που χρησιμοποιούνταν στην Κόρινθο και τη Σικυώνα. Επίσης θεωρεί ότι το διαλεκτικό υλικό της Ακαρνανικής και της Ηπειρωτικής υποδηλώνει στενότερη συγγένεια με την Κορινθιακή, το δε παλαιότερο υλικό από την Κεφαλληνία, την Ιθάκη και τη Ζάκυνθο δεν επαρκεί για να διαπιστωθεί αν είναι βορειοδυτικές ή δωρικές διάλεκτοι. Οι Τουμπ-Κίκερς (E. Kieckers) και ο Κόουλμαν δέχονται ως ιδιαίτερες διαλέκτους την Αχαϊκή και την Ηλειακή.

Όσον αφορά στην παλαιά διάκριση του Άρενς o Μπάρτονεκ, αντίθετα με άλλους διαλεκτολόγους, δέχθηκε ότι είναι χρήσιμη και την συμπλήρωσε, εισάγοντας τον όρο Doris media (μέση Δωρική), που δηλώνει τη Δυτική Αργολική και τη Δωρική του Ανατολικού Αιγαίου (με εξαίρεση τη διάλεκτο της Κυρήνης). Σε αυτές η αντέκταση μετά την απλοποίηση των συμπλεγμάτων -λF-, -νF-, -ρF- και η συναίρεση έδωσε ει και ου: ξεῖνος (από ξένFος), ἵππου, αλλά ἠμί, νόμως. Ο Μπάρτονεκ προχωρεί επιπλέον στην εξής διαίρεση των δυτικών διαλέκτων περί το 350 π.Χ.: 1) Βορειοδυτική ομάδα (Αιτωλική, δυτική Λοκρική, Φωκική - ανατολική Λοκρική· στην ίδια ομάδα θα ανήκαν και άλλες διάλεκτοι της Κ. και Β.Δ. Ελλάδος, για τις οποίες δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες επιγραφικές μαρτυρίες εκείνης της περιόδου), 2) ομάδα του Σαρωνικού (Κορινθιακή και Μεγαρική, Ανατολική Αργολική), 3) ομάδα της δυτικής Αργολίδας (οι διαφορές μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Αργολικής φαίνονται παλαιές, αναγόμενες στις πρώτες εκατονταετίες του δωρικού αποικισμού στην Πελοπόννησο), 4) ομάδα του Ανατολικού Αιγαίου, 5) ομάδα της Κρήτης (με διαφοροποίηση στην ανατολική και ίσως στη δυτική Κρήτη έναντι της κεντρικής· πάντως οι επιγραφικές μαρτυρίες από την ανατολική -και τη δυτική Κρήτη- είναι γενικά νεότερες, χωρίς να αποκλείονται υπερδιαλεκτικές επιδράσεις από τη Δωρική του Ανατολικού Αιγαίου), 6) Λακωνική-Μεσσηνιακή ομάδα και Αχαϊκή υποομάδα (στη δεύτερη περιλαμβάνονται και οι διάλεκτοι Κεφαλληνίας, Ιθάκης, Ζακύνθου· η Αχαϊκή είχε δεχθεί ισχυρή επίδραση από την ανειμένη Δωρική), 7) Ηλειακή. Κατά τον Μπάρτονεκ οι βορειοδυτικές διάλεκτοι συνδέονταν, στενότερα απ' όσο συνήθως πιστεύεται, με τις κυρίως δωρικές.

Από τους διαλεκτολόγους έχουν προταθεί διάφορες ταξινομήσεις των ελληνικών διαλέκτων. Ώς τα μέσα του 20ού αι. ήταν γενικά αποδεκτή μια τριμερής διαίρεση σε: α. Αττικοϊωνική, β. Αχαϊκή (Βόρεια Αχαϊκή: Αιολική, Νότια Αχαϊκή: Αρκαδοκυπριακή), γ. Δωρική. Οι ίδιες ομάδες με γεωγραφικά κριτήρια ονομάζονται: α. ανατολική, β. κεντρική, γ. δυτική. Η διαίρεση αυτή είχε βασιστεί στην υπόθεση ότι τα ελληνικά φύλα εισήλθαν στην Ελλάδα σε τρία διαδοχικά κύματα: α. Ίωνες (γύρω στο 2000 π.Χ.), β. Αιολείς ή «Αχαιοί» (γύρω στο 1700 π.Χ.), γ. Δωριείς (γύρω στο 1200 π.Χ.). Μετά την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β και την αποκάλυψη της αρχαϊκής Μυκηναϊκής διαλέκτου του 14ου-13ου αι. αμφισβητήθηκε η γενετική συγγένεια Αιολικής και Αρκαδοκυπριακής και επισημάνθηκαν οι ομοιότητες της τελευταίας με την Αττικοϊωνική· επίσης ενισχύθηκε η άποψη ότι η διαλεκτική διάσπαση συντελέσθηκε σε ελληνικό έδαφος μετά την κάθοδο (ίσως γύρω στο 2200 π.Χ.) των ελληνικών φύλων στην Ελλάδα. Έτσι η ονομασία Αχαϊκή περιορίστηκε για να δηλώσει μόνο την Αρκαδοκυπριακή.

Σήμερα είναι γενικά αποδεκτή η διαίρεση των διαλέκτων της ιστορικής περιόδου σε τέσσερις ομάδες: α. Αττικοϊωνική, β. Αρκαδοκυπριακή, γ. Αιολική (Θεσσαλική, Λεσβιακή, Βοιωτική), δ. Δυτική (Δωρική, Βορειοδυτική). Δύο άλλες διάλεκτοι, η Παμφυλιακή, που μιλιόταν στα νότια παράλια της Μ. Ασίας, και η Μακεδονική είναι δύσκολο να καταταγούν· η πρώτη λόγω του μικτού χαρακτήρα που παρουσιάζει το αποσπασματικό επιγραφικό υλικό (ομοιότητες με την Αρκαδοκυπριακή, τη Δωρική και την Αιολική, αλλά και πολλές ιδιοτυπίες) και η δεύτερη λόγω της έως πρόσφατα παντελούς αποσίας διαλεκτικών επιγραφών (οι πρώτες επιγραφές εμφανίζουν μη αττικοϊωνικά χαρακτηριστικά, ενώ τα κοινά είναι περισσότερα με τη δυτική ομάδα). Παλαιότερα η Μακεδονική είχε θεωρηθεί συγγενής της Δωρικής και της Αιολικής.