Άρτεμη και θυσία

ἀνασωθέντες χαριστήρια θύουσιν τοῖς θεοῖς τοῖς θαλαττίοις, Ποσειδῶνι καὶ Ἀμφιτρίτῃ καὶ Νηρηίσιν. καὶ ὅσοι τὴν γῆν ἐργάζονται, Δήμητρι καὶ τῇ παιδὶ αὐτῆς καὶ Διονύσῳ, οἱ δὲ ἀμφὶ τὰς τέχνας πονούμενοι Ἀθηνᾷ καὶ Ἡφαίστῳ, καὶ οἱ ἀμφὶ παίδευσιν Μούσαις καὶ Ἀπόλλωνι Μουσηγέτῃ καὶ Μνημοσύνῃ καὶ Ἑρμῇ, οἱ δὲ ἀμφὶ τὰ ἐρωτικὰ Ἀφροδίτῃ καὶ Ἔρωτι καὶ Πειθοῖ καὶ Χάρισιν. οὕτω τοι καὶ τοὺς ἐπὶ θήρᾳ ἐσπουδακότας οὐ χρὴ ἀμελεῖν τῆς Ἀρτέμιδος τῆς Ἀγροτέρας οὐδὲ Ἀπόλλωνος οὐδὲ Πανὸς οὐδὲ Νυμφῶν οὐδὲ Ἑρμοῦ Ἐνοδίου καὶ Ἡγεμονίου, οὐδὲ ὅσοι ἄλλοι ὄρειοι θεοί· εἰ δὲ μή, ἡμιτελῆ ἀποβαίνειν ἀνάγκη τὰ σπουδάσματα. (Αρρ., Κυνηγ. 35.2-4)

Το όνομά της θεάς είναι, σύμφωνα με γλωσσολόγους, συνδεδεμένο με τον σφαγέα (ἄρταμος). Η λέξη όμως ἀρταμής σημαίνει και σώος, αβλαβής, ολόκληρος, γερός. Αν δεχτούμε ως ορθές τις γλωσσολογικές αυτές παρατηρήσεις, τότε αντιλαμβανόμαστε την Άρτεμη ως αυτή που επιβλέπει την τέλεση της θυσίας με ορθό τρόπο, που σημαίνει ότι είναι εγγυήτρια της θρησκευτικής αλλά και κοινωνικής ομαλότητας, μια και η τέλεση ενός τελετουργικού προϋποθέτει τη συμμετοχή και συνεργασία πολλών, ο καθένας με τον δικό του ρόλο και τη δική του θέση στην τελετουργική πομπή. Με αυτόν τον τρόπο κατανοούμε και τα επίθετα εκείνα της θεάς που της προσδίδουν μια πολιτική χροιά. Είναι τα επίθετα Επιπυργιδία, Αγοραία -δεν έχεις στο ποίμνιό σου /ανήμερους πολίτες λέει ο Ανακρέων (απ. 348 Page)-, Βουλαία -, μια και πριν από κάθε συνάθροιση του λαού και ως εγγύηση της ομαλής έκβασής της απαιτείται θυσία. Και επειδή, πριν από την τέλεση της θυσίας, έπρεπε να τελεστεί καθαρμός, τα ιερά της, περισσότερο από άλλων θεών, βρίσκονται κοντά σε πηγές. (Εικ. 250, 251)

Σκληρή ήταν η τιμωρία και σε όσους λησμονούσαν να τελέσουν ορθά τη θυσία. Η θεά έστειλε κάπρο που κατέστρεφε τους αγρούς της Καλυδώνας, όταν ο βασιλιάς Οινέας, πατέρας του Μελέαγρου, θυσίασε σε όλους τους θεούς μετά τη συγκομιδή εκτός από την Άρτεμη, την οποία λησμόνησε. Ο κάπρος υπέκυψε στα χτυπήματα του Μελέαγρου, ο οποίος με τη σειρά του πέθανε (Ιλ.,Ι 529-599), όταν οι Κουρήτες, που είχαν συμμετάσχει στο κυνήγι, διεκδίκησαν από τους Αιτωλούς το δέρμα και το κεφάλι του ζώου. Ο λόγος βέβαια ήταν ότι η οργή της θεάς δεν είχε καταπραϋνθεί. (Εικ. 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 261)

Η θεά τιμωρούσε ανελέητα την ασύδοτη, άγρια συμπεριφορά, όπως τον φόνο μιας αρκούδας στη Βραυρώνα ή του ιερού της ελαφιού, και γι' αυτό παρακολουθούσε αυστηρά ο θυσιαστικός φόνος να τελείται με τάξη και με σεβασμό απέναντι στο ζώο. Η όποια επίσημη και με την άδεια της θεάς «αγριότητα» στη θυσία λειτουργούσε ως υπόμνηση του κανόνα:

Η γιορτή αρχίζει με μια μεγαλοπρεπέστατη πομπή προς τιμή της Αρτέμιδος κι η παρθένος, που είναι ιέρεια της θεάς, προχωρεί στο τέλος της πομπής επάνω σε άρμα που το σύρουν ελάφια. Και την επομένη μέρα συνηθίζουν να προσφέρουν τη θυσία. Κι η γιορτή δεν είναι μόνο μια δημόσια λειτουργία αλλά και μια παλλαϊκή εκδήλωση. Γιατί οι άνθρωποι ρίχνουν επάνω στον βωμό ζωντανά τα φαγώσιμα πτηνά και όλα τα σφάγια, ακόμα και αγριόχοιρους και ελάφια και ζαρκάδια, μερικοί φέρουν λυκόπουλα και αρκουδόπουλα και άλλοι μεγάλα θηρία. Τοποθετούν επίσης επάνω στον βωμό καρπούς από ήμερα δέντρα. Μετά βάζουν φωτιά στα ξύλα. Αυτήν ακριβώς τη στιγμή είδα με τα μάτια μου μερικά άγρια ζώα, κι ανάμεσά τους μιαν άρκτο, να ορμούν προς τα έξω στο πρώτο φούντωμα της φωτιάς, μερικά μάλιστα κατόρθωσαν με τη δύναμή τους να ξεφύγουν. Αλλά αυτοί που τα έφεραν τα ξαναρίχνουν πάλι στη φωτιά. Δεν μνημονεύεται ότι πληγώθηκε κανείς από τα θηρία. (Παυσανίας 7, 18, 12-13)

Ο Παυσανίας αναφέρει τη γιορτή αυτή ως γιορτή των αυτοκρατορικών χρόνων. Επειδή όμως παρόμοια ήταν και η γιορτή των Κουρήτων στη Μεσσήνη, στο σπήλαιο των οποίων «θυσιάζουν αδιακρίτως κάθε είδους ζώα, αρχίζοντας από βόδια και κατσίκια και φθάνοντας ως τα πουλιά, τα οποία ρίχνουν ολόκληρα στη φωτιά» (Παυσανίας, 4, 31, 9), μπορούμε βάσιμα να εικάσουμε ότι η αρχή αυτής της τελετής βρίσκεται στον θάνατο του Μελέαγρου.