Α2. Λογογράφοι

Οι πρώτοι «ιστορικοί» ονομάζονται στη σύγχρονη έρευνα «λογογράφοι»·^[2] οι σημαντικότεροι από αυτούς ήταν ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, ο Ακουσίλαος από το Άργος, ο Φερεκύδης ο Αθηναίος, ο Ίων ο Χίος, ο Ελλάνικος ο Λέσβιος και ο Αντίχοχος ο Συρακόσιος. Το έργο τους εμφανίζει εν σπέρματι στοιχεία, τα οποία αργότερα θα καταστούν συστατικά της κλασικής ιστοριογραφίας: αφήγηση και προσπάθεια χρονολογικής κατάταξης παρελθόντων γεγονότων, κριτική μέθοδος.

 

Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, που τοποθετείται στα χρόνια του Δαρείου Α' (τέλη του 6ου - αρχές του 5 αιώνα π.Χ.), διέθετε κατά τον Ηρόδοτο (5.36 και 124) μεγάλη πολιτική εμπειρία την εποχή της ιωνικής επανάστασης. Το υπό στενή έννοια «ιστορικό» του έργο, οι Γενεαλογίαι (σε 4 βιβλία), συνιστά την πρώτη προσπάθεια να συστηματοποιηθούν οι διαθέσιμες γνώσεις για το παρελθόν και να ελεγχθεί η αξιοπιστία των διαφόρων παραδόσεων. Στη βάση των κριτηρίων του Εκαταίου βρίσκεται ο νόμος του πιθανού, του εύλογου (απ. 27 λόγον … εἰκότα) -θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει κριτήριο της κοινής λογικής. Σύμφωνα με ένα δεύτερο κριτήριο που εισήγαγε ο Εκαταίος πρέπει πρώτα να διερευνάται ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε η παράδοση για ένα συγκεκριμένο γεγονός και μετά να διατυπώνεται οποιαδήποτε άποψη σχετικά με την αξιοπιστία της. Ωστόσο, ακόμη και αν εφαρμοσθεί συστηματικά, η κριτική μέθοδος του Εκαταίου δεν έχει τη δυνατότητα να μετατρέψει τα γεγονότα του θρύλου σε ιστορικά γεγονότα.

Η κριτική στάση του Εκαταίου απέναντι στην παράδοση διατυπώνεται ρητά στην εισαγωγική φράση του έργου του (απ. 1): Ἑκαταῖος Μιλήσιος ὧδε μυθεῖται· τάδε γράφω, ὥς μοι δοκεῖ ἀληθέα εἶναι· οἱ γὰρ Ἑλλήνων λόγοι πολλοί τε καὶ γελοῖοι, ὡς ἐμοὶ φαίνονται, εἰσίν [αυτά λέει ο Εκαταίος από τη Μίλητο· γράφω τα παρακάτω έτσι όπως νομίζω ότι ανταποκρίνονται στην αλήθεια· γιατί όσα λέγουν οι Έλληνες είναι, καθώς μου φαίνεται, πολλά και γελοία]. Ο στόχος και η μέθοδος της έρευνας διατυπώνονται με σαφήνεια· η επίκληση της αλήθειας δεν γίνεται με τη βοήθεια μιας εξωτερικής πηγής έμπνευσης, αλλά βασίζεται στην προσωπική γνώμη (δόξα)· η γραφή ως μέσο επικοινωνίας έρχεται στο προσκήνιο και ονομάζονται ρητά οι αποδέκτες («οι Έλληνες»).

Το δεύτερο σύγγραμμά του, η Περιήγησις Γῆς (ενίοτε τιτλοφορείται και Περίοδος Γῆς), συνόδευε και επεξηγούσε τον παγκόσμιο χάρτη τον οποίο είχε καταρτίσει με βάση τον χάρτη του Αναξιμάνδρου. Χωριζόταν σε δύο βιβλία που έφεραν τους τίτλους Ευρώπη και Ασία. Από το έργο αυτό παραδίδονται περίπου 320 αποσπάσματα, στα οποία συνήθως καταγράφονται μόνο ονόματα πόλεων και πληροφορίες για την τοποθεσία τους.

 

Ο Ακουσίλαος από το Άργος, κάπως νεότερος από τον Εκαταίο, συνέθεσε το έργο Γενεαλογίαι σε τρία βιβλία, με θέμα την ιστορία του κόσμου των θεών και των ηρώων από τις απαρχές ως τα γεγονότα μετά τον Τρωικό Πόλεμο. Με αφετηρία τα έργα του Ησιόδου, κυρίως τη Θεογονία και τον Γυναικῶν Κατάλογον, προς τα οποία ωστόσο στάθηκε ενίοτε επικριτικός, ο Ακουσίλαος επιχείρησενα αφηγηθεί συστηματικά όλη την παλαιότερη ιστορία, κατασκευάζοντας συνδετικούς αρμούς μεταξύ των διαφόρων μύθων. Ωστόσο, στο έργο του απηχείται έντονα η αργίτικη προπαγάνδα, σύμφωνα με την οποία το Άργος αποτελεί την κοιτίδα της ανθρωπότητας, και ειδικότερα των εθνών της Πελοποννήσου: ο μύθος που νομιμοποιούσε τη σχετική προπαγάνδα αφηγούνταν ότι ο Φορωνέας υπήρξε ο πρῶτος ἄνθρωπος και από αυτόν καταγότανο Σπάρτων, ο μυθικός ιδρυτής τηςΣπάρτης.

 

Ο Φερεκύδης ο Αθηναίος συνέγραψε το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. ένα έργο σε 10 βιβλία, το οποίο συνήθως μνημονεύεται με τον τίτλο Ἱστορίαι. Μόνο υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν σχετικά με τη δομή που υιοθέτησε ο Φερεκύδης: τα πολυάριθμα αποσπάσματα που σώζονται δεν προδίδουν καμιά χρονολογική διάρθρωση, όπως αυτή ακολουθείται από τον Ακουσίλαο ή τον Εκαταίο στα «ιστορικά» τους έργα, αλλά μάλλον μια ομαδοποίηση σε βασικά γενεαλογικά δένδρα ηρώων. Όπως και στον Ακουσίλαο από το Άργος, έτσι και στον Φερεκύδη τον Αθηναίο δεν υπάρχουν ίχνη της συνολικής κριτικής στάσης του Εκαταίου απέναντι στην παράδοση· Το έργο του αντιπροσωπεύει συνεπώς ένα πρωιμότερο, πιο «πρωτόγονο» στάδιο στην εξέλιξη της ιστοριογραφίας απ' ό,τι ο Ακουσίλαος ή ο Εκαταίος. Σε ένα σημείο όμως ο Φερεκύδης υπερβαίνει και τους δύο: ανασυνθέτοντας τη γενεαλογία των Φιλαϊδών (απ. 2), την οποία ανάγει στον Αίαντα, δηλαδή στην ηρωική εποχή, και την παρακολουθεί ως μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., όταν ο Μιλτιάδης ιδρύει τη Χερσόνησο, ο Φερεκύδης προσπαθεί να γεφυρώσει το κενό ανάμεσα στην ηρωική εποχή και το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν.

 

Ο Ίων ο Χίος (περ. 480-423), σύγχρονος του Ηροδότου, είναι κυρίως γνωστός ως τραγικός ποιητής· του αποδίδονται ωστόσο και πεζά έργα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την εξέλιξη της ιστοριογραφίας. Πρώτη αξίζει να αναφερθεί η Χίου κτίσις, μια τοπική ιστορία της πατρίδας του, από τους μυθικούς χρόνους μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Το δεύτερο πεζό έργο του Ίωνα, οι Ἐπιδημίαι, μια συλλογή προσωπικών αναμνήσεων από επισκέψεις σε διάφορους τόπους και από συναντήσεις με σημαντικά πρόσωπα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή αποκλίνει από το γνωστό πλαίσιο των γενεαλογικών ή εθνογραφικών έργων. Οι Ἐπιδημίαι αποτελούν συνεπώς το πρώτο δείγμα του είδους των απομνημονευμάτων, ένα ντοκουμέντο της σύγχρονης ιστορίας, που αξιοποιήθηκε, σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι αφήνουν να διαφανεί τα σωζόμενα αποσπάσματα, από τους μεταγενέστερους και ιδίως από τον Πλούταρχο. Τα αποσπάσματα των Ἐπιδημιῶν μας προσφέρουν μια εξαιρετικά γλαφυρή εικόνα του χαρακτήρα ηγετικών προσωπικοτήτων του 5ου αιώνα: του Κίμωνα (απ. 12-14· ο Ίων φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Κίμωνα κατά τη διάρκεια του πρώτου ταξιδιού στην Αθήνα που έκανε όταν ήταν ακόμη έφηβος), του Θεμιστοκλή (απ. 11-12), του Περικλή (απ. 15-16), του Σωκράτη (απ. 9) και του Σοφοκλή (απ. 6).

 

Ο Ελλάνικος ο Λέσβιος είναι περίπου σύγχρονος με τον Θουκυδίδη: τα τελευταία γεγονότα των έργων του που μπορούν να χρονολογηθούν με ασφάλεια αφορούν το έτος 407/6· άρα ο θάνατός του πρέπει να τοποθετηθεί μετά το 404. Το συνολικό του έργο ήταν εκτενέστατο -μαρτυρούνται 23 διαφορετικοί τίτλοι- και εκτεινόταν στους τομείς της μυθογραφίας, της εθνογραφίας και της χρονογραφίας. Κύριος σκοπός του Ελλάνικου ήταν η συστηματοποίηση και η χρονολογική κατάταξη του παραδεδομένου υλικού.

Ο Ελλάνικος πραγματεύτηκε τη μυθική ιστορία σε τέσσερις μονογραφίες, κάθε μία από τις οποίες ήταν αφιερωμένη σε ένα γένος (Φορωνίς, Δευκαλιωνεία, Ἀσωπίς, Ἀτλαντίς), καθώς και σε ένα έργο που παραδίδεται με τον τίτλο Τρωϊκά. Σε αυτά τα συγγράμματα όλοι οι πρωταγωνιστές του αρχαιοελληνικού μύθου ανάγονταν σε τέσσερα γενεαλογικά δένδρα: του Φορωνέα, του Δευκαλίωνα, των θυγατέρων του Ασωπού και των θυγατέρων του Άτλαντα. Αυθαίρετοι εν μέρει συγχρονισμοί συνέδεαν τους διάφορους κλάδους των γενεαλογικών δένδρων μεταξύ τους -οι περισσότεροι από τους οποίους κατέληγαν στα Τρωϊκά. Αξιοπρόσεκτη είναι ηορθολογική στάση που ενίοτε υιοθετεί ο Ελλάνικος μεπρότυπο τον Εκαταίο.

Οι εθνογραφικές-γεωγραφικές πραγματείες του Ελλάνικου αντλούν από το έργο των προκατόχων του, ιδίως του Ηροδότου και του Εκαταίου -κυρίως οι μονογραφίες που ήταν αφιερωμένες σε «βαρβαρικούς»λαούς, τα Αἰγυπτιακά, τα Κυπριακά, τα Λυδιακά, τα Περσικὰκαι τα Σκυθικά. Σε προσωπική έρευνα πρέπει να βασίζονταν οι ελληνικοί τίτλοι Αἰολικά(= Λεσβι[α]κά;), Ἀργολικά, Περί Ἀρκαδίας, Βοιωτιακά, Θετταλικά και Περὶ Χίου κτίσεως· τα έργα αυτά περιλάμβαναν φυσικά πλήθος ιστορικών πληροφοριών. Στον Ελλάνικο αποδίδονται επίσης οι Κτίσεις ἐθνῶν καὶ πόλεων ή Περὶ ἐθνῶν ή Ἐθνῶν ὀνομασίαι (πιθανότατα και οι τρεις τίτλοι περιγράφουν ένα και μοναδικό σύγγραμμα) και Βαρβαρικὰ νόμιμα.

Η σημαντικότερη συμβολή του Ελλάνικου εντοπίζεται στον τομέα της χρονογραφίας. Στο έργο Καρνεονίκαι ο κατάλογος των νικητών στους μουσικούς αγώνες των Καρνείων στη Σπάρτη χρησίμευε ως χρονολογικός άξονας μιας ιστορίας της μουσικής και της λυρικής ποίησης. Στο έργο Ἱέρειαι τῆς Ἥρας αἱ ἐν Ἄργει (σε 3 βιβλία) ο Ελλάνικος επιχείρησε να καταγράψει ολόκληρη την ελληνική ιστορία με άξονα τη θητεία των ιερειών της Ήρας στο Άργος, με άλλα λόγια να συγγράψει το πρώτο πλήρες ελληνικό χρονικό κατά το πρότυπο των βασιλικών χρονικών της Ανατολής. Αν και το εγχείρημα αυτό ήταν καθόλα επαναστατικό, δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για την ορθή και επιτυχή εφαρμογή του συγκεκριμένου χρονολογικού συστήματος στα ελληνικά δεδομένα. Μολονότι δεν είναι δυνατόν να υπήρχαν γραπτές μαρτυρίες για τα ονόματα των ιερειών της Ήρας πριν από τον 6ο αιώνα, ο Ελλάνικος έφτανε ως την εποχή του Μακεδόνα, του γιου του Αιόλου και δισέγγονου του Δευκαλίωνα. Αυτό όμως σημαίνει είτε ότι βασίστηκε σε έναν (πλαστό) κατάλογο ονομάτων των ιερειών που έφθανε ως τους μυθικούς χρόνους είτε ότι επινόησε ο ίδιος τα ονόματα αυτά. Η χρονολόγηση προϊστορικών συμβάντων σε συγκεκριμένα έτη της θητείας μιας ιέρειας πρέπει επίσης να αποτελεί επινόηση του Ελλάνικου.

Με το έργο Ἀτθίς (πιθανότατα σε 2 βιβλία) ο Ελλάνικος έγινε ο θεμελιωτής της Ατθιδογραφίας, της ιστοριογραφίας της Αττικής, ενός είδους που άκμασε ιδίως κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. Η διαδοχή των βασιλέων της Αθήνας αποτελούσε τον άξονα της μυθικής ιστορίας της Αττικής (απ. 168), ενώ το κατεξοχήν «ιστορικό» τμήμα διαρθρωνόταν με βάση τους επώνυμους άρχοντες (απ. 171 και 172 ἐπὶ Ἀντιγένους). Κατά της χρονολόγησης με βάση τους επώνυμους άρχοντες εκφράζεται ο Θουκυδίδης (5.20.2). Αλλού ο Θουκυδίδης (1.97.2) επικρίνει την έλλειψη ακρίβειας με την οποία ο Ελλάνικος πραγματευόταν τα γεγονότα της λεγόμενης Πεντηκονταετίας (480/79-431/30).

 

Ο Αντίοχος ο Συρακόσιος, κατά τι νεότερος του Ελλάνικου και κατά πάσα πιθανόητα ο πρώτος ιστορικός της Δύσης, συνέγραψε δύο έργα, τα Σικελικά (σε 9 βιβλία) και το Περὶ Ἰταλίας (ίσως σε ένα βιβλίο). Το πρώτο, από το οποίο παραδίδεται μόνο ένα απόσπασμα, άρχιζε με τον Κώκαλο, τον μυθικό βασιλιά των Σικανών, και τελείωνε το 424/3, το έτος της ειρήνης της Γέλας. Τα Σικελικά, που περιλάμβαναν μια λεπτομερή ιστορία του αποικισμού της Σικελίας, χρησιμοποιήθηκαν από τον Θουκυδίδη ως πηγή για τη σικελική αρχαιολογία του (6.2 κ.ε.). Από το δεύτερο έργο, στο οποίο παραπέμπει συχνά ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσέας, σώζεται μόνο η αρχή: Ἀντίοχος Ξενοφάνεος τάδε συνέγραψε περὶ Ἰταλίας, ἐκ τῶν ἀρχαίων λόγων τὰ πιστότατα καὶ σαφέστατα. Φαίνεται πως η μέθοδος του Αντίοχου έμοιαζε με εκείνη του Εκαταίου, του Ηροδότου και του Ελλάνικου: η παράδοση πρέπει να ελέγχεται με κριτικό-ορθολογιστικό πνεύμα. Η πρόσφατη έρευνα υπογραμμίζει την «αποικιακή» χροιά της ιστοριογραφίας του Αντίοχου: η ιστορία και ο πολιτισμός των Ελλήνων της Δύσης (αλλά και του ιθαγενούς πληθυσμού της Ιταλίας και της Σικελίας) θεωρούνται θέματα άξια λόγου από μόνα τους και αναπτύσσονται ανεξάρτητα από την επίδραση της μητρόπολης.

 

Βιβλιογραφία

Corcella, A. 2006. «The New Genre and its Boundaries: Poets and Logographers», στο: A. Rengakos - A. Tsakmakis (εκδ.), Brill's Companion to Thucydides, Leiden, 33-56.

Fowler, R.L. 2000. Early Greek Mythography, Oξφόρδη.

von Fritz, K. 1967. Die griechische Geschichtsschreibung, Βερολίνο.

Jacoby, F. 1923. Die Fragmente der griechischen Historiker. Erster Teil: Genealogie und Mythographie, Λειψία (Leiden 19572).

Lendle, O. 1992. Einführung in die griechische Geschichtsschreibung, Darmstadt.

Luraghi, N. (εκδ.). 2001. The Historian's Craft in the Age of Herodotus, Οξφόρδη.

Marincola, J. 2001. Greek Historians, Οξφόρδη.

Meister, K. 1990. Die griechische Geschichtsschreibung. Von den Anfängen bis zum Ende des Hellenismus, Στουτγάρδη.

Ρεγκακος, Α. 2010. Επινοώντας το παρελθόν. Γέννηση και ακμή της ιστοριογραφικής αφήγησης στην κλασική αρχαιότητα, Αθήνα.