Γ5. Πλούταρχος

Βιογραφικά: Ο Πλούταρχος γεννήθηκε λίγα χρόνια πριν το 50 μ.Χ. στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας. Από τα βιογραφικά στοιχεία που παραθέτει στα συγγράμματά του προκύπτει ότι καταγόταν από εύπορη οικογένεια. Νέος βρέθηκε στην Αθήνα, όπου μαθήτευσε κοντά στον Πλατωνικό Αμμώνιο. Έκανε μεγάλα ταξίδια, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ασία και την Αλεξάνδρεια, και επισκέφθηκε δύο φορές τη Ρώμη. Είχε την ευκαιρία να κάνει φίλους επιφανείς Ρωμαίους, όπως τον Μέστριο Φλώρο, χάρη στον οποίο απέκτησε τη ρωμαϊκή υπηκοότητα, και τον Σόσσιο Σενεκίωνα, στον οποίο αφιέρωσε τα Συμποσιακάκαι τους Παράλληλους Βίους. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στη Χαιρώνεια. Ο άνθρωπος αυτός, που χάρη στα ταξίδια του γνώρισε τόσο σπουδαίες πόλεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, προέκρινε την αφοσίωση προς την πατρίδα και επέλεξε να εγκατασταθεί μόνιμα εκεί. Σχετικά με αυτή την απόφασή του αναφέρει στο προοίμιο των βιογραφιών του Δημοσθένη και του Κικέρωνα, «Ζούμε σε μια μικρή πόλη και παραμένουμε σ' αυτήν από αγάπη, για να μη γίνει μικρότερη» (2.2). Πιστός στην παράδοση που απαιτούσε από τον ενάρετο άνδρα να υπηρετήσει την πατρίδα του, ο Πλούταρχος άσκησε στη Χαιρώνεια ποικίλα δημόσια καθήκοντα κι έγινε και επώνυμος άρχοντας. Συμμετείχε ενεργά και στη θρησκευτική ζωή του τόπου, αναλαμβάνοντας τη μία από τις δύο θέσεις ιερέων στον ναό των Δελφών, από όπου επίσης έλαβε τον τίτλο του πολίτη. Εκτός όμως από την πολιτική δραστηριότητα και την υπηρεσία του στους Δελφούς, πλούσια ήταν και η ιδιωτική ζωή του Πλούταρχου. Στο έργο του μας επιτρέπει να διακρίνουμε την αγάπη που έτρεφε προς τη σύζυγό του Τιμοξένα αλλά και την εκτίμησή του προς τους φίλους που τον περιέβαλλαν και που μοιράζονταν τα ενδιαφέροντά του. Ο θάνατός του τοποθετείται το 120 μ.Χ. ή λίγο αργότερα.

Ηθικά: Ο Πλούταρχος ήταν ιδιαίτερα πληθωρικός όχι μόνο στη δημόσια και ιδιωτική δράση του αλλά και ως συγγραφέας. Πάνω από εβδομήντα έργα ποικίλου περιεχομένου σώζονται που συγκεντρώνονται κάτω από τον τίτλο Ηθικά. Ο λεγόμενος κατάλογος του Λαμπρία, ένας κατάλογος των έργων του Πλούταρχου (ή ακριβέστερα των έργων που αποδίδονται στον Πλούταρχο) που ανάγεται στον 3ο ή τον 4ο αιώνα, αναφέρει περίπου διπλάσιο αριθμό έργων. Η ποικιλία των σωζόμενων κειμένων είναι ο πιο αδιάψευστος μάρτυρας της ευρυμάθειας του Πλούταρχου αλλά και της πολλαπλότητας των ενδιαφερόντων του. Μεταξύ των έργων βρίσκονται πραγματείες αφιερωμένες στην εξέταση αρετών ή ελαττωμάτων, όπως, λόγου χάρη, οι Περὶ εὐθυμίας, Περὶ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς, Περὶ φιλαδελφίας, Περὶ ἀοργησίας, Περὶ ἀδολεσχίας, Περὶ πολυπραγμοσύνηςκλπ. Αλλού το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στη σφαίρα της μεταφυσικής. Εδώ ανήκουν τα συγγράμματα που συζητούν θέματα που σχετίζονται με τη θεοδικία (Περὶ τῶν ὑπὸ τοῦ θείου βραδέως τιμωρουμένων) και την Τύχη (Περὶ εἱμαρμένης), καθώς και εκείνα που εξετάζουν τη θεωρία της ψυχής του πλατωνικού Τίμαιουκαι τις απόψεις των Στωϊκών και του Επίκουρου. Ξεχωριστή θέση κατέχουν οι «δελφικές» πραγματείες για το αινιγματικό Ε της εισόδου του δελφικού ναού (Περὶ τοῦ Εἶ τοῦ ἐν Δελφοῖς), τη μορφή των χρησμών (Περὶ τοῦ μὴ χρᾶν ἔμμετρα νῦν τήν Πυθίαν) και την παρακμή τους (Περὶ τῶν ἐκλελοιπότων χρηστηρίων). Πιο κοντά στην ιστορία είναι τα έργα που εξετάζουν την επιτυχία του Αλέξανδρου (Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου τύχης ἢ ἀρετῆς λόγος α', β') και τη δόξα των Αθηναίων (Πότερον Ἀθηναῖοι κατὰ πόλεμον ἢ κατὰ σοφίαν ἐνδοξότεροι). Άλλα έργα έχουν καθαρά πολιτικό περιεχόμενο, όπως, για παράδειγμα, το Εἰ πρεσβυτέρῳ πολιτευτέον και τα Πολιτικὰ Παραγγέλματα. Υπάρχουν ακόμη έργα που ασχολούνται με τη λογοτεχνία, όπως τα Περὶ τῆς Ἡροδότου κακοηθείας και Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν. Η μορφή των έργων αυτών είναι εξίσου ποικίλη και ενδιαφέρουσα με το περιεχόμενό τους. Πολλά έχουν διαλογική μορφή και άλλα έχουν χαρακτήρα πραγματείας. Τα παραθέματα είναι πολυάριθμα, όπως και τα παραδείγματα από την ιστορία αλλά και από την προσωπική ζωή του Πλούταρχου.

Βίοι Παράλληλοι: Τα Ηθικάεπιτρέπουν να προσεγγίσουμε τη σκέψη και τα ενδιαφέροντα του Πλούταρχου, τη φήμη του όμως ως συγγραφέα τη θεμελίωσε το εγχείρημά του να συγγράψει παράλληλους βίους μεγάλων Ελλήνων και Ρωμαίων. Σώθηκαν 22 τέτοιες συζυγίες, ενώ έχουμε ακόμη μεμονωμένες βιογραφίες του Άρατου, του Αρταξέρξη, του Γάλβα και του Όθωνα. Η συζυγία Επαμεινώνδας-Σκιπίων δεν έχει σωθεί. Η επιλογή του Πλούταρχου να ενώσει σε ζευγάρια από έναν Έλληνα κι έναν Ρωμαίο ανταποκρίνεται απολύτως στο πνεύμα της εποχής που έθεσε παράλληλα και συνέδεσε αναπόσπαστα τον ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, αλλά και στην επιθυμία του να αντιμετωπίσει ως ισότιμους τους δύο πολιτισμούς. Ο παραλληλισμός των βιογραφούμενων προσώπων συνήθως αφορμάται από κάποιο κοινό στοιχείο του χαρακτήρα τους ή από κάποια παρόμοια πολιτική κατάσταση, δίχως να καταλήγει σε μια βεβιασμένη αντιβολή λεπτομερειών του βίου τους. Οι συζυγίες είναι συχνά άνισες ποσοτικά και ποιοτικά, ανάλογα με το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν τα πρόσωπα και το πλήθος των διαθέσιμων πληροφοριών.

Ο βασικός στόχος του βιογραφικού έργου του Πλούταρχου είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση. Στο προοίμιο του Αιμίλιου Παύλου αναφέρει ότι η μελέτη του βίου των μεγάλων προσωπικοτήτων της ιστορίας μπορεί να συμβάλει θετικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των αναγνωστών (1.5). Δεν εγκαταλείπει τον παιδευτικό στόχο του ούτε ακόμη όταν παρουσιάζει πρόσωπα αμφίβολης ηθικής. Στο προοίμιο του Δημήτριου εξηγεί ότι δεν περιλαμβάνει τέτοια πρόσωπα στο έργο του προκειμένου να τέρψει τους αναγνώστες του αλλά γιατί η υπόμνηση των εσφαλμένων συμπεριφορών τούς βοηθάει να κατανοήσουν καλύτερα τι πρέπει να επιδιώκουν και τι να αποφεύγουν (1.5-6). Κατά τον Πλούταρχο, ο παιδευτικός στόχος συχνά εκπληρώνεται αποτελεσματικότερα με την παρουσίαση των καθημερινών και φαινομενικά ασήμαντων λόγων και πράξεων των χαρακτήρων παρά με την περιγραφή των λαμπρών κατορθωμάτων τους. Όπως αναφέρει στο προοίμιο του Αλέξανδρου, «Δεν γράφουμε ιστορία αλλά βιογραφίες. Ούτε φαίνεται πάντοτε στις σπουδαίες πράξεις η αρετή ή η κακία, αλλά κάποτε ένα μικρό πράγμα, μια φράση ή ένα αστείο φανερώνουν περισσότερο τον χαρακτήρα απ' ό,τι μάχες πολύνεκρες και μεγαλειώδεις παρατάξεις και πολιορκίες» (1.2). Ωστόσο, κι αν ακόμη ο Πλούταρχος θεωρούσε τον εαυτό του βιογράφο και όχι ιστορικό, η ιστορία δεν μπορεί να τον αγνοήσει. Ο Πλούταρχος μπορεί να μην ενδιαφέρθηκε για την πολιτική ερμηνεία και τις ιστορικές αλληλεξαρτήσεις, επέδειξε όμως σοβαρότητα και εντιμότητα στη συγκέντρωση του υλικού που πραγματεύτηκε. Και η παρουσίαση των λεπτομερειών γύρω από τη δράση των επιφανών προσωπικοτήτων που βιογράφησε προσδίδει στο έργο ιδιαίτερη ζωντάνια και αμεσότητα. Αυτή ακριβώς η σπάνια σύζευξη του ενδιαφέροντος για την παρουσίαση του μεγαλείου των σπουδαίων ανδρών και της συμπαθητικής κατανόησης για τα ανθρώπινα στην καθημερινή τους πραγμάτωση αποτελεί έναν βασικό λόγο για τη μεγάλη απήχηση που γνώρισαν οι Παράλληλοι Βίοι από την αρχαιότητα έως σήμερα.

Βιβλιογραφία

DUFF, T. 1999. Plutarch's Lives: Exploring Virtue and Vice, Οξφόρδη.

NIKOLAIDIS, A.G. (εκδ.) 2008. The Unity of Plutarch's Work: 'Moralia' Themes in the 'Lives', Features of the 'Lives' in the 'Moralia', Βερολίνο-Νέα Υόρκη.

PELLING, C.B.R. 2002. Plutarch and History. Eighteen Studies, Λονδίνο.

SCARDIGLI, B. (εκδ.) 1995. Essays on Plutarch's Lives, Οξφόρδη.