Ε3. Η «τραγική ιστορία»

Ο όρος «τραγική ιστορία» έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται από τους φιλολόγους για να περιγράψει ιστορικά έργα που παρουσίαζαν ακραίες και αποκρουστικές καταστάσεις ή θαυμαστά και παράδοξα γεγονότα, και τα οποία χαρακτηρίζονταν για το ζωηρό και υπερβολικά λεπτομερές ύφος τους. Παλαιότερα υποστηριζόταν μάλιστα η άποψη ότι τα έργα αυτά ήταν προϊόντα μιας συγκεκριμένης και συγκροτημένης σχολής ιστοριογραφίας, η οποία σχετιζόταν με την Περιπατητική φιλοσοφία και άνθισε κατά την ελληνιστική περίοδο. Σήμερα αυτή η άποψη έχει εγκαταλειφθεί, επειδή τα διαθέσιμα δεδομένα δεν επαρκούν για να τη στηρίξουν. Είναι, αντίθετα, αποδεκτό ότι ο όρος «τραγική ιστορία» αναφέρεται σε μια ιστοριογραφική τάση που δεν πρωτοεμφανίστηκε στην ελληνιστική περίοδο αλλά γνώρισε ιδιαίτερα μεγάλη διάδοση κατά τη διάρκειά της.

Τα χαρακτηριστικά αυτής της τάσης περιγράφονται αναλυτικά από τον Πολύβιο στην πολεμική που ασκεί στους ομοτέχνους του που, κατά τη γνώμη του, συγχέουν τα όρια ανάμεσα στην τραγωδία και την ιστορία. Τέτοια είναι η περίπτωση του Φύλαρχου, τον οποίο επικρίνει στο 2.56-63 για τον δραματικό τρόπο με τον οποίο παρουσίασε την κατάληψη και τη λεηλασία της Μαντίνειας από τους Μακεδόνες και τους Αχαιούς το 223. Ο Φύλαρχος, στην προσπάθειά του να εντυπωσιάσει, έδωσε μεγάλη έμφαση στις συμφορές των κατοίκων της Μαντίνειας, βάζοντας να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια των αναγνωστών του σκηνές ικανές να προκαλέσουν οίκτο και συγκίνηση, όπως γυναίκες αναμαλλιασμένες να αγκαλιάζονται, να θρηνούν και να οδηγούνται με δάκρυα στην αιχμαλωσία μαζί με τα παιδιά, τους άνδρες και τους γονείς τους. Οι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με τον βίο του τυράννου των Συρακουσών Ιερώνυμου επίσης επικρίνονται για τον υπερβολικό τρόπο με τον οποίο παρουσίασαν τη σκληρότητά του και τη δεινή θέση στην οποία περιήλθαν οι Συρακόσιοι εξαιτίας του, αλλά και γιατί, όπως οι ομότεχνοί τους που εξιστόρησαν τη δράση και το τέλος του Αγαθοκλή της Αλεξάνδρειας, κατέγραψαν παράδοξα και υπερφυσικά γεγονότα (7.7-8, 15.34-36). Η εικόνα που σχηματίζει κανείς από τον Πολύβιο για τα στοιχεία που συνθέτουν την τάση της «τραγικής ιστορίας» συμπληρώνεται με τα όσα αναφέρει για τους ιστορικούς που διηγήθηκαν τη διάβαση των Άλπεων από τον Αννίβα. Οι ιστορικοί αυτοί τόνισαν τόσο υπερβολικά την τραχύτητα και την ερημιά των τόπων από τους οποίους πέρασε, ώστε αναγκάστηκαν να εμπλέξουν στην αφήγησή τους κάποιον από μηχανής θεό, προκειμένου να εξηγήσουν με την παρέμβασή του τη σωτηρία των Καρχηδόνιων από την αδιέξοδη κατάσταση (3.47.6).

Τα παραπάνω στοιχεία, δηλαδή το υπερβολικά λεπτομερές ύφος, η παρουσίαση συγκινητικών σκηνών και θαυμαστών γεγονότων, η έμφαση στις απότομες μεταβολές που βιώνουν οι χαρακτήρες εξαιτίας της τύχης, και ο αυτόματος και μηχανικός τρόπος επίλυσης των αντιφάσεων και των δυσκολιών, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της ιστοριογραφικής τάσης της «τραγικής ιστορίας». Επειδή τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά αυτά εκδηλώνονται στην αρχαία ελληνική ιστοριογραφία ήδη από τη γέννησή της, όπως φαίνεται καθαρά στο έργο του Ηρόδοτου, και επειδή απαντούν και σε πολλά άλλα ιστορικά έργα που γράφτηκαν πριν την ελληνιστική περίοδο, για παράδειγμα στα Περσικά και τα Ινδικά του Κτησία από την Κνίδο (τέλη 5ου - αρχές 4ου αι.), η έρευνα έχει αποσυσχετίσει την «τραγική ιστορία» από την επίδραση του Αριστοτέλη. Βέβαια, θεωρείται δεδομένο ότι η συγκεκριμένη τάση εκδηλώθηκε εντονότερα κατά την ελληνιστική περίοδο, λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών, της φύσης του διαθέσιμου υλικού, αλλά και των προτιμήσεων του ίδιου του αναγνωστικού κοινού, που φαίνεται ότι είχε συνηθίσει στις εντυπωσιακές περιγραφές των ιστορικών του Αλέξανδρου και του Αννίβα. Η κριτική που απευθύνεται προς την «τραγική ιστορία» επισημαίνει ότι η τάση αυτή αποσκοπεί πρωτίστως στον εντυπωσιασμό και την πρόσκαιρη τέρψη των αναγνωστών, και όχι στην πραγματική ωφέλειά τους, καθώς και ότι δεν εξυπηρετεί αλλά συνήθως αντιστρατεύεται το πρωταρχικό μέλημα της ιστορίας, τη διαπίστωση και μετάδοση της αλήθειας, υπό την έννοια ότι οι συγγραφείς αναγκάζονται να εφευρίσκουν λεπτομέρειες και να επινοούν παθογόνες καταστάσεις προκειμένου να προσελκύουν την προσοχή και να προκαλούν τη διέγερση έντονων συναισθημάτων.

Βιβλιογραφία

CANFORA, L. 1999. «Pathos e storiografia "drammatica"», στο: L. CANFORA (εκδ.), La storiografia antica, Μιλάνο, 44-60.

FROMENTIN, V. 2001. «L'histoire tragique a-t-elle existé?», στο: A. BILLAULT - C. MAUDUIT (εκδ.), Lectures antiques de la tragédie grecque, Λυών, 77-92.

GRAY, V. J. 1987. «Mimesis in Greek Historical Theory», AJPh 108, 467-86.

MARINCOLA, J. 2013. «Polybius, Phylarchus, and "Tragic History": A Reconsideration», στο: B. GIBSON - T. HARRISON (εκδ.), Polybius & His World: Essays in Memory of F. W. Walbank, Οξφόρδη, 72-90.

MEISTER, K. 1975. Historische Kritik bei Polybios, Wiesbaden.

WALBANK, F. W. 1960. «History and Tragedy», Historia 9, 216-34.