Β2. Γενεαλογίες/Μυθογραφία

Οι γενεαλογίες, τα μυθογραφικά έργα δηλαδή που περιγράφουν σε λιτό, καταλογικό ύφος τις συγγενικές σχέσεις θεών ή ηρώων, αποτελούν την πρώτη μορφή «ιστοριογραφίας» και έχουν τις απαρχές τους στο διδακτικό έπος του Ησιόδου, τη Θεογονία. Κατά την τελευταία δεκαετία του 6ου και τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. άκμασαν πεζογράφοι, οι λεγόμενοι «λογογράφοι», οι οποίοι προσπάθησαν να συστηματοποιήσουν τις γνώσεις για τη μυθική εποχή. Ως είδος τα γενεαλογικά έργα εμφανίστηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια του 5ου αι. και μόνο σποραδικά στον 4ο αι.

Ο πρώτος συγγραφέας γενεαλογικού έργου υπήρξε ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (στην καμπή του 6ου προς τον 5ο αιώνα π.Χ.· FGrHist 1). Στο τετράτομο έργο του Γενεαλογίαι (παραδίδονται και οι τίτλοι Ἱστορίαι και Ἡρωολογίαι) καταβάλλει την προσπάθεια να οργανώσει σε χρονολογική σειρά τα γεγονότα της μυθικής εποχής, αλλά και να ελεγχθεί η αξιοπιστία τους. Κύρια κριτήρια του ελέγχου της αξιοπιστίας υπήρξαν για τον Εκαταίο το κριτήριο του πιθανού ή του εύλογου (απ. 27 λόγον … εἰκότα) και ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε η παράδοση για ένα συγκεκριμένο γεγονός. Ωστόσο η κριτική αυτή μέθοδος, ακόμη και αν εφαρμοσθεί συστηματικά, δεν είναι σε θέση να μετατρέψει τα γεγονότα του θρύλου σε ιστορικά γεγονότα, παρόλο που προγραμματική πρόθεση του Εκαταίου ήταν η εύρεση της αλήθειας, όπως δηλώνει στην εισαγωγική φράση του έργου του (απ. 1: «αυτά τα λέει ο Εκαταίος από τη Μίλητο· γράφω τα παρακάτω έτσι όπως νομίζω ότι ανταποκρίνονται στην αλήθεια· γιατί όσα λέγουν οι Έλληνες είναι, καθώς μου φαίνεται, πολλά και γελοία»). Βάση του χρονολογικού συστήματος του Εκαταίου αποτέλεσε η χρονολόγηση κατά γενεές (παραμένει άγνωστο αν κάθε γενεά είχε διάρκεια στον Εκαταίο 40 ή 30 έτη).

Ο κατά τι νεότερος του Εκαταίου Ακουσίλαος από το Άργος (FGrHist 2) συνέγραψε Γενεαλογίες (ή Ιστορίες) σε τρία βιβλία. Αντικείμενό τους ήταν η ιστορία θεών και ηρώων έως τα γεγονότα μετά τον Τρωικό πόλεμο. Κύρια χαρακτηριστικά του έργου του ήταν η έλλειψη κριτικής της παράδοσης, όπως αυτή απαντά στον Εκαταίο, η προσπάθεια σύνδεσης των διαφόρων μυθολογικών κύκλων (και συνεπώς και των διαφόρων ηρωικών γενών) και η έντονη προπαγάνδα υπέρ του Άργους: ο Αργίτης Φορωνέας παρουσιαζόταν ως ο πρώτος άνθρωπος, από τον οποίο καταγόταν ο μυθικός ιδρυτής της Σπάρτης, ο Σπάρτων. Ο μύθος αυτός νομιμοποιούσε τα πρωτεία που διεκδικούσαν οι Αργείοι στην Πελοπόννησο.

O Φερεκύδης ο Αθηναίος (FGrHist 3· πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ.) συνέγραψε Ιστορίες σε 10 βιβλία. Το μυθολογικό υλικό διαρθρωνόταν με άξονα μια σειρά από βασικά γενεαλογικά δένδρα ηρώων και όχι με χρονολογικά κριτήρια. Όπως και στις Γενεαλογίες του Ακουσίλαου απουσιάζει η κριτική στάση απέναντι στην παράδοση· σε αντίθεση όμως προς τον Εκαταίο και τον Ακουσίλαο ο Φερεκύδης καταβάλλει προσπάθεια να γεφυρώσειτο κενό ανάμεσα στην ηρωική εποχή και το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν (απ. 2: το γενεαλογικό δένδρο των Φιλαϊδών παρατίθεται από τον Αίαντα έως τα μέσα του 6ου αι. π.Χ.).

Ο σημαντικότερος μυθογράφος του 5ου αι. π.Χ. είναι χωρίς αμφιβολία ο Ελλάνικος ο Λέσβιος (FGrHist 4, 323a, 601a, 645a, 687a). Ο Ελλάνικος πραγματεύτηκε τη μυθική ιστορία σε τέσσερις μονογραφίες, κάθε μία από τις οποίες ήταν αφιερωμένη σε ένα γένος (Φορωνίς, Δευκαλιωνεία, Ἀσωπίς, Ἀτλαντίς), καθώς και σε ένα έργο που παραδίδεται με τον τίτλο Τρωϊκά. Σε αυτά τα συγγράμματα όλοι οι πρωταγωνιστές του αρχαιοελληνικού μύθου ανάγονταν σε τέσσερα γενεαλογικά δένδρα: του Φορωνέα, του Δευκαλίωνα, των θυγατέρων του Ασωπού και των θυγατέρων του Άτλαντα. Αυθαίρετοι εν μέρει συγχρονισμοί συνέδεαν τους διάφορους κλάδους των γενεαλογικών δένδρων μεταξύ τους -οι περισσότεροι από τους οποίους κατέληγαν στα Τρωϊκά. Αξιοπρόσεκτη είναι ηορθολογική στάση που ενίοτε υιοθετεί ο Ελλάνικος με πρότυπο τον Εκαταίο.

Ο τελευταίος μυθογράφος του 5ου αι. υπήρξε ο σύγχρονος του Ελλάνικου, Δαμάστης από το Σίγειο (FGrHist 5), ο οποίος έγραψε το μυθογραφικό έργο Περὶ γονέων καὶ προγόνων τῶν εἰς Ἴλιον στρατευσαμένων, από το οποίο δεν παραδίδεται όμως κανένα απόσπασμα. Σε ένα ιστορικό έργο (Περὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι γενομένων) φαίνεται ότι πραγματεύτηκε και τους Περσικούς πολέμους.

Γύρω στο 400 π.Χ. ο Ηρόδωρος από την Ηράκλεια (FGrHist 31) συνέγραψε τον Καθ' Ἡρακλέα λόγον σε 17 τουλάχιστον βιβλία, χρησιμοποιώντας τα έργα προγενέστερών του επικών ποιητών και πεζογράφων (Πανύασις, Φερεκύδης, Ελλάνικος). Το έργο έβριθε από γεωγραφικές, εθνογραφικές κλπ. πληροφορίες που προσφέρονταν με αφορμή τις περιπέτειες του ήρωα.

Στον 4ο αι. ανήκει και ο Άνδρων από την Αλικαρνασό (FGrHist 10) με το έργο του Συγγενικά ή Συγγένειαι, ενώ στον 1ο αι. η λεγόμενη Βιβλιοθήκη, ένα μυθολογικό εγχειρίδιο που αποδίδεται εσφαλμένα στον Απολλόδωρο.

Βιβλιογραφία

Fowler, R.L. 2000. Early Greek Mythography, Oξφόρδη.

von Fritz, K. 1967. Die griechische Geschichtsschreibung, Βερολίνο.

Jacoby, F. 1923. Die Fragmente der griechischen Historiker. Erster Teil: Genealogie und Mythographie, Λειψία (Leiden 19572).

Lendle, O. 1992. Einführung in die griechische Geschichtsschreibung, Darmstadt.

Meister, K. 1990. Die griechische Geschichtsschreibung. Von den Anfängen bis zum Ende des Hellenismus, Στουτγάρδη.