Ε4. Η χρησιμότητα της ιστορίας

Στο τέλος του μεθοδολογικού κεφαλαίου (1.22.4) ο Θουκυδίδης κάνει λόγο για τον σκοπό και την αξία του έργου του: «κι όταν ακούει κανείς την ιστορία, ίσως δεν φαίνεται τόσο ευχάριστο ότι δεν μοιάζει με παραμύθι· όσοι όμως θελήσουν να εξετάσουν την καθαρή αλήθεια των όσων έγιναν και εκείνων που μέλλουν κάποτε να ξαναγίνουν, όπως είναι η φύση των ανθρώπων, ή τα ίδια ή παρόμοια, θα μου φτάσει αν αυτοί τα κρίνουν ωφέλιμα. Γιατί το έργο μου έχει γραφεί περισσότερο για να το 'χουν οι άνθρωποι αιώνιο χτήμα τους παρά σαν αγώνισμα για να το ακούσει κανείς μία μόνο φορά» (καὶ ἐς μὲν ἀκρόασιν ἴσως τὸ μὴ μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον φανεῖται· ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ σαφὲς σκοπεῖν καὶ τῶν μελλόντων ποτὲ αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ παραπλησίων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρίνειν αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει. κτῆμά τε ἐς αἰεὶ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται). Μολονότι η φιλολογική έρευνα εδώ και καιρό διαφωνεί για το συγκεκριμένο όφελος το οποίο δικαιούται να προσδοκά ο αναγνώστης του έργου του Θουκυδίδη, για το αν δηλαδή πρόκειται για ένα καθαρό πνευματικό όφελος (π.χ. για την αντικειμενική πληροφόρηση σχετικά με το τι ακριβώς συνέβη στον πόλεμο) ή για το αν ο ιστορικός απέβλεπε στη δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής των διδαγμάτων του έργου του, ο πρακτικός-διδακτικός στόχος που θέτει ο ιστορικός με το έργο του είναι αδιαμφισβήτητος· δεν αντιπαρατίθενται, άλλωστε, τυχαία η δραστηριότητα που έχει μόνο ψυχαγωγική λειτουργία και αυτή που έχει κάποια χρησιμότητα: «η αναζήτηση της αλήθειας … ήταν μόνον ένα μέσο για την επίτευξη ενός πρακτικού σκοπού: ο Θουκυδίδης επιθυμούσε να βοηθήσει τους πολιτικούς άνδρες των μελλοντικών γενεών … Ο ιστορικός δεν ήθελε να τους βοηθήσει, εφοδιάζοντάς τους με ένα σύνολο συμβουλών και κανόνων αλλά διευρύνοντας τον πνευματικό τους ορίζοντα με τη βοήθεια παραδειγμάτων (exempla). Ο νοήμων αναγνώστης πρέπει με τη σειρά του να αναζητήσει και να βρει ο ίδιος τις αναλογίες ανάμεσα στο τότε και στη δική του (παρούσα) εποχή» (Erbse 137).

Το χωρίο αυτό είναι το πρώτο στην αρχαία ιστοριογραφία που κάνει ρητά λόγο για τη χρησιμότητα (ὠφέλιμα) ενός ιστορικού έργου. Στο προοίμιο των Ιστοριών του ο Ηρόδοτος είχε βέβαια θέσει ως γενικό στόχο του έργου του «να μην ξεθωριάσει με τα χρόνια ό,τι έγινε από τους ανθρώπους, μήτε έργα μεγάλα και θαυμαστά, πραγματοποιημένα άλλα από τους Έλληνες και άλλα από τους βαρβάρους, να σβήσουν άδοξα» (ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται) και είναι επίσης σαφές ότι χρησιμοποιεί τα γεγονότα που αφηγείται (κυρίως την πολιτική των βασιλέων της Περσίας) για να φωτίσει τη σύγχρονή του ιστορία (προειδοποιώντας έμμεσα λ.χ. τους Αθηναίους για τους κινδύνους μιας αλόγιστης επεκτατικής πολιτικής), δεν διεκδίκησε όμως πουθενά συγκεκριμένη χρησιμότητα για το έργο του.

Κατά τον 4ο αιώνα και υπό την επίδραση της ισοκράτειας ρητορικής εισάγεται στην ιστορία, όπως αποδεικνύεται από την περίπτωση του Έφορου (κατά τη μαρτυρία του Πολύβιου, π.χ. 12.28.10), το στοιχείο της ηθικής αξιολόγησης των πράξεων των ατόμων, ο ρητός έπαινος ή ψόγος δηλαδή. Έτσι, ο Πολύβιος, ακολουθώντας το παράδειγμα του Θουκυδίδη και του Έφορου, θα τονίσει επανειλημμένα και ρητά τη χρησιμότητα του έργου του. Στο προοίμιο του 9ου βιβλίου (1.2) γράφει ότι το έργο του απευθύνεται στον πολιτικὸν αναγνώστη, δηλαδή στους συμμετέχοντες στην πολιτική και στρατιωτική ηγεσία ενός τόπου, και ότι αυτοί δικαιούνται να αναμένουν συγκεκριμένα οφέλη από την ανάγνωσή του. Το ποια είναι τα οφέλη αυτά καταγράφεται σε ένα άλλο χωρίο (3.31): η μελέτη της ιστορίας, και κυρίως του διὰ τί, του πῶς και του τίνος χάριν (της αιτίας, του τρόπου και του σκοπού δηλαδή) συντελέστηκε μια πράξη, ισχυρίζεται ο Πολύβιος, αποτελεί μάθημα χρήσιμο για το μέλλον τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική ζωή. H μελέτη του παρελθόντος με άλλα λόγια επιτρέπει προβλέψεις για παρόμοιες καταστάσεις στο μέλλον (12.25b: προλήψεις εἰς τὸ προϊδέσθαι τὸ μέλλον, βλ. και 3.4.4-8, 11.19a, 30.6.4) και την καρτερική αντιμετώπιση της ευμετάβολης τύχης (1.1.2, 1.35.1-3, 7-10)· οι γνώσεις που αντλούνται από την ιστορία αποτελούν για τους λόγους αυτούς καλλίστην παιδείαν … πρὸς ἀληθινὸν βίον (1.35.9). Η μελέτη της ιστορίας έχει, όπως προκύπτει από την κριτική που ασκεί ο Πολύβιος στον ιστορικό Φύλαρχο, παιδαγωγική αξία και στον τομέα της ηθικής: o ιστορικός πρέπει να αφηγείται κυρίως τις δίκαιες πράξεις και όχι μόνο τα σφάλματα των ανθρώπων, έτσι ώστε τα παραδείγματα αυτά να αποτελούν πρότυπα προς μίμηση για τους αναγνώστες (2.61.2 κ.ε.). Ακόμη και η τέρψη που δικαιούται να προσδοκά ο αναγνώστης από την ιστορία είναι κατά τον Πολύβιο μια τέρψη που λίγο πολύ συμπίπτει με το όφελος το οποίο αντλείται από τη μελέτη της ιστορίας: πρόκειται για την ευχαρίστηση η οποία συνοδεύει τη γνώση των αιτίων επιτυχίας ή αποτυχίας πράξεων ή λόγων (6.2.8· 1.4.11). Ο Πολύβιος, αυτό μπορεί να είναι το ασφαλές συμπέρασμα που προκύπτει από το έργο του, επεξέτεινε και διαμόρφωσε σε συγκεκριμένο μεθοδολογικό πρόγραμμα τον θουκυδίδειο ισχυρισμό για το ωφέλιμο στοιχείο του έργου του.

Στην παράδοση του Θουκυδίδη και του Πολύβιου κινούνται, τέλος, και τα όσα γράφει για το θέμα της χρησιμότητας ενός ιστορικού έργου ο Λουκιανός στην πραγματεία του Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν. Στο κεφ. 42 παραπέμπει στο περίφημο θουκυδίδειο χωρίο ως εξής: «Συμπεραίνει δε ποία θα είναι η χρησιμότης, πράγμα το οποίο πρέπει να θέτει ως σκοπόν της ιστορίας πας φρόνιμος, και λέγει ότι, εάν ποτε συμβούν τα όμοια, οι μεταγενέστεροι θα δυνηθούν οδηγούμενοι εκ των προηγουμένων να διεξαγάγουν καλώς τα ενεστώτα» (μτφρ.) (καὶ ἐπάγει τὸχρήσιμον καὶ ὃ τέλος ἄν τιςεὖ φρονῶν ὑπόθοιτο ἱστορίας, ὡςεἴ ποτε καὶ αὖθις τὰ ὅμοιακαταλάβοι, ἔχοιεν, φησί, πρὸς τὰ προγεγραμμένα ἀποβλέποντεςεὖ χρῆσθαι τοῖς ἐν ποσί). Ήδη στην αρχή του έργου του ο Λουκιανός είχε καθορίσει ως στόχο της ιστοριογραφίας τη χρησιμότητα (κεφ. 9: ἕν γὰρ ἔργον ἱστορίας καὶ τέλος, τὸ χρήσιμον, ὅπερ ἐκ τοῦ ἀληθοῦς μόνου συνάγεται, «μία είναι η προσπάθεια και εις ο σκοπός της ιστορίας, το χρήσιμον, το οποίον μόνον από την αλήθειαν παράγεται»).

Βιβλιογραφία

Avenarius, G. 1956. Lukians Schrift zur Geschichtsschreibung, Meisenheim/Glan.

Erbse, H. 1989. Thukydides - Interpretationen, Bερολίνο.

Fornara, Ch. W. 1983. The Nature of History in Ancient Greece and Rome, Berkeley and Los Angeles.

Lendle, O. 1992. Einführung in die griechische Geschichtsschreibung. Von Hekataios bis Zosimos, Darmstadt.

Marincola, J. 1997. Authority and Tradition in Ancient Historiography, Cambridge.